Energia XXVII
Dodatek reklamowy do RZECZPOSPOLITEJ.
nr 141 (5914) 19 czerwca 2001 r.

Liberalizacja rynku gazu w Wielkiej Brytanii

Warunkiem koniecznym stworzenia wolnego rynku gazu jest swobodny dostęp do sieci przesyłowych i dystrybucyjnych, gwarantujący końcowym odbiorcom zakup gazu od dowolnego dostawcy. Wymagana jest przy tym ingerencja regulatora w stawki opłat przesyłowych oparte na kosztach uzasadnionych. Ma to zapobiec zbyt wysokim cenom za usługi przesyłowe naliczane przez operatora sieci, mogące doprowadzić do ograniczeń w ilościach przesyłanego gazu. W 1998 roku państwa Unii Europejskiej przyjęły tzw. Europejską Dyrektywę Gazową (EDG) dotyczącą wspólnych zasad funkcjonowania wewnętrznego rynku gazowego w tych krajach, definiując również warunki dostępu stronom trzecim do sieci gazowych. Uruchomiono w ten sposób proces liberalizacji rynku gazu, którego celem jest:

• obniżenia cen gazu dla odbiorców,
• obniżenie kosztów własnych przedsiębiorstw gazowniczych transportowych i dystrybucyjnych.

Wielka Brytania była pierwszym w Europie krajem, który przeprowadził głębokie reformy sektora gazowego. Były one częścią szerokiego programu gospodarczego realizowanego przez rząd konserwatystów w latach 80. Punktem wyjścia tego programu było przekonanie o wyższości rynkowej konkurencji jako formy regulacji działalności gospodarczej i ochrony interesów konsumentów nad nieefektywnymi przedsiębiorstwami państwowymi. Głównym celem reform było podniesienie efektywności działania przedsiębiorstw oraz ustanowienie odbiorcy głównym elementem w strategii działania przedsiębiorstw. Duży nacisk położono na stworzenie warunków, które miały pomagać rozwojowi konkurencji – połączono prywatyzację z restrukturyzacją branży.

Za początek liberalizacji, aczkolwiek nieudanej, rynku gazowego w Wielkiej Brytanii można przyjąć rok 1982, w którym uchwalono ustawę o ropie naftowej i gazie (The Oil and Gas Act) dającą odbiorcom o rocznym zapotrzebowaniu powyżej 25000 therm (1 therm = 29 307 kWh) dostęp do sieci gazowej British Gas. British Gas będący w owym czasie monopolistą w zakresie prowadzenia ruchu sieci, sprzedaży oraz częściowo produkcji gazu, posiadający praktyczny monopol w zakresie zakupu gazu właściwie zablokował rozwój konkurencji.

W 1986 roku British Gas Corporation zostaje sprywatyzowany. Powstaje British Gas plc, z 17 milionami odbiorców, 4,5 miliona akcjonariuszy, ponad 89 000 pracowników oraz 688 milionów funtów rocznego zysku. Również uchwalenie w 1986 roku ustawy gazowej (The Gas Act) w praktyce nic nie zmieniło. Rynek pozostawał w dalszym ciągu pod całkowitą kontrolą (już sprywatyzowanego) British Gas. Dopiero wprowadzenie w 1989 roku pakietu ustaw zapoczątkowało proces demonopolizacji przemysłu gazowniczego w Wielkiej Brytanii. Wprowadzono tzw. zasadę 90/10, według której British Gas mógł zakupić maksimum 90% gazu z nowo odkrytych złóż. Nałożono na British Gas obowiązek publikowania taryf oraz warunków korzystania z jego sieci przesyłowej oraz podziemnych magazynów. Jednocześnie, urząd regulujący zasady dostaw gazu (Ofgas) zdefiniował warunki dostępu do sieci i zbiorników podziemnych. To spowodowało, że w 1990 roku po raz pierwszy zewnętrzny dostawca skorzystał z sieci British Gas. W 1991 roku Ofgas doprowadził do zmniejszenia od 1995 roku udziału British Gas na rynku kontraktowym z 90% do 40% oraz uzyskał zgodę British Gas na wewnętrzną restrukturyzację firmy. Celem tej restrukturyzacji miało być wydzielenie niezależnej spółki odpowiedzialnej za transport i magazynowanie gazu. Kolejnym etapem tworzenia rynku konkurencyjnego była uchwalona w 1992 roku ustawa o konkurencji i usługach (Competition and Services Act) która obniżyła próg dla odbiorców uprawnionych do wyboru dostawcy do poziomu 2500 therm rocznego zapotrzebowania. Spowodowało to pojawienie się na rynku nowych podmiotów konkurujących z British Gas. Nowa ustawa gazowa (Gas Act) z 1995 roku stworzyła ostateczne podstawy do stopniowego otwierania rynku dla domowych odbiorców. Jednocześnie, British Gas został zobowiązany do opracowania Kodeksu Eksploatacji Sieci, zbioru praw i obowiązków wszystkich podmiotów korzystajacych z sieci przesyłowej i podziemnych magazynów. Rynek gazowy w Wielkiej Brytanii tworzą następujące podmioty:

• producenci – poszukują, wiercą, dostarczają gaz z odwiertów do 7 terminali,
• operatorzy terminali – firmy gazowe (w Wielkiej Brytanii jest ich 5), które odbierają gaz od producentów i dostarczają do transportera,
• transporterzy (operatorzy) – firmy gazowe (główny transporter – Transco) zajmujące się transportem gazu do odbiorców. W Wielkiej Brytanii istnieją drobni transporterzy sieci dystrybucyjnych oraz lokalni transporterzy dostarczający gaz dużym odbiorcom przemysłowym,
• zarządzający zbiornikami podziemnymi – operatorzy eksploatujący podziemne magazyny połączone z krajowym systemem wysokiego ciśnienia. W Wielkiej Brytanii jedynym zarządzającym jest Transco,
• dostawcy gazu – firmy kupujące gaz od producentów, sprzedające gaz odbiorcom i wykorzystujące transportera do przesyłu gazu. W procesie przesyłu gazu mogą także wykorzystywać zbiorniki podziemne, aby zachować równowagę pomiędzy dostawą i odbiorem gazu,
• regulator – przemysł gazowniczy nadzorowany był od 1986 roku przez Ofgas (Office of Gas Supply), centralny urząd regulujący zasady dostaw gazu. Obecnie od 1999 roku tę funkcję pełni Ofgem (Office of Gas and Electricity Market).
• pośrednicy – firmy, które kupują i sprzedają gaz zanim dostarczą go do odbiorców. Operują one najczęściej na rynku spotowym, który umożliwia natychmiastowy zakup bez konieczności zawierania długoterminowego kontraktu z producentem.
• rynkowi dostawcy gazu – firmy, które kupują od dostawców, a sprzedają odbiorcom. Nie mają one bezpośredniego kontaktu z transporterem.

Schematycznie, najważniejsze elementy Kodeksu Eksploatacji Sieci i relacji między nimi przedstawiono na rysunku.

W 1997 roku następuje podział British Gas na BG plc – spółkę akcyjną, w skład której wchodzi Transco (Gas Transportation and Storage), British Gas International, (Exploration & Production and Downstream) oraz Research & Technology and Properties. Wydzielona spółka – Centrica plc zawiera British Gas Sales and Trading, Services and Energy Centre oraz sprzedaż detaliczną. Obecnie British Gas zatrudnia 18700 pracowników oraz posiada 1,2 mln akcjonariuszy. Zaopatruje w gaz około 19 mln odbiorców domowych oraz ponad 400000 odbiorców usługowych i przemysłowych.

Ceny gazu w Wielkiej Brytanii w większości przypadków nie są regulowane. Są one przedmiotem negocjacji między odbiorcami i dostawcami. Przyjmuje się, że konkurencja między wieloma dostawcami zapewni właściwe (rynkowe) ceny. Regulacji podlegają ceny gazu dla gospodarstw domowych, ponieważ British Gas Sales and Trading jest na tym rynku monopolistą.

Regulowane są także opłaty za przesył i magazynowanie, a głównym powodem jest fakt, że głównym operatorem sieci jest Transco.

Opłaty za przesył są ustalane przez Transco, a regulowane przez Ofgas za pomocą tzw. formuły cenowej uwzględniającej koszty budowy (rozbudowy), eksploatacji i konserwacji poszczególnych elementów systemu przesyłowego i sieci dystrybucyjnej.

Opłata za korzystanie z podziemnych magazynów, które są eksploatowane w ramach samodzielnej działalności Transco, uwzględnia roczną opłatę za zarezerwowaną objętość magazynu, opłatę za maksymalną ilość gazu, jaka może być pobrana z magazynu w ciągu doby oraz za rzeczywistą ilość gazu zmagazynowaną w podziemnym zbiorniku.

Ceny gazu dla handlu i przemysłu są przedmiotem negocjacji odbiorców i dostawców gazu. Uwzględnia się przy tym cenę zakupu gazu, charakter poboru gazu, koszt przesyłu oraz zyski. Kontrakty typu „bierz lub płać” są zawierane bardzo rzadko. W przypadku gospodarstw domowych ceny ustala spółka British Gas Sales and Trading, a następnie ceny te są regulowane przez Ofgas. Odbiorcy gazu płacą roczną opłatę stałą i opłatę za otrzymaną energię.

Rynek gazu ziemnego w Wielkiej Brytanii jest największym rynkiem gazu w Europie, a trzecim co do wielkości na świecie. Gaz jest najważniejszym paliwem w Wielkiej Brytanii. Jego udział w zużyciu energii pierwotnej osiąga 36%, a ogólne zużycie wynosi 78 mld m³. Najwięcej gazu zużywają gospodarstwa domowe (44%), przemysł (22%), energetyka (20%) i pozostali (14%). Krajowe wydobycie gazu pozwala na zaspokojenie potrzeb w 97%. Brakujące ilości sprowadzane są z Norwegii.

W chwili obecnej rynek gazowy w Wielkiej Brytanii jest najbardziej liberalnym rynkiem w Europie. Jakie są rezultaty liberalizacji?

• Sektor gazowy w Wielkiej Brytanii posiada najbardziej konkurencyjną strukturę w Europie. Gaz od ponad 50 dostawców o bardzo różnej pozycji rynkowej i różnym zakresie działania jest przesyłany siecią, której głównym operatorem jest Transco, do ponad 19,5 mln odbiorców końcowych. Transco nadzoruje sieć gazową o długości łącznej 273 000 km w zakresie średnic od 63 do 1200 mm. Sieć wysokiego ciśnienia o ciśnieniu roboczym w przedziale 70-75 bar dzieli się na część ogólnokrajową (NTS – National Transmission System) oraz część lokalną (LTS – Local Transmission System) o długości odpowiednio 6 000 km i 12 100 km. System wysokiego ciśnienia to ponadto 23 stacje przetłoczne oraz 7 punktów dostawy gazu do systemu (St. Fergus, Easington, Theddlethorpe, Bacton, Barrow, Teeside oraz Burton Point). Krajowa Dyspozycja Gazem w Hinckley steruje pracą systemu NTS dostarczającego gaz do ponad 120 punktów odbioru gazu przez sieci lokalne (LTS) i ponad 40 dużych odbiorców przemysłowych łącznie z elektrowniami. Z kolei lokalne sieci przesyłowe są sterowane z czterech Regionalnych Ośrodków Dyspozytorskich w Killingworth, Hinkley, Dorking oraz Gloucester. Każdy z ośrodków nadzoruje system przesyłowy doprowadzający gaz do ponad 550 stacji redukcyjnych. Ośrodki Regionalne wraz z Krajową Dyspozycją Gazu tworzą tzw. System Zarządzania Siecią Przesyłową (Gas Transportation Management System) posiadający wspólną bazę danych. Wyposażenie w hardware i software umożliwia pełną kontrolę parametrów pracy systemu, minimalizację kosztów prowadzenia ruchu oraz sprawne rozliczenie każdego dostawcy i odbiorcy gazu. Możliwa jest zatem pełna realizacja zasady TPA (dostępu stron trzecich).
• W ostatnim czasie pojawiają się inne podmioty, które oferują usługi w zakresie lokalnego przesyłu i magazynowania gazu. Powstały przedsiębiorstwa zajmujące się obsługą klienta końcowego. Wraz z poszerzaniem się konkurencji na rynku odbiorców przemysłowych spada udział British Gas na tym rynku. W momencie otwarcia rynku dla odbiorców powyżej 25000 therm udział British Gas spadł ze 100% do 81%. Poszerzenie liczby odbiorców uprawnionych do wyboru dostawcy gazu poprzez obniżenie progu do 2500 therm spowodowało dalszy spadek udziałów British Gas na tym rynku do 27%.
• W Wielkiej Brytanii obserwujemy wyrażny spadek realnych cen gazu od początku lat 80., tzn. od chwili odkrycia dużych złóż gazu ziemnego na Morzu Północnym. Wyraźne przyspieszenie spadku cen obserwuje się w latach 90. W roku 1995 były one o 24% niższe w porównaniu z 1990 rokiem. Były one jednocześnie najniższe w Europie. Wyjaśnić ten stan rzeczy można wzrostem konkurencji pomiędzy dostawcami gazu z jednej strony, a wymuszeniem na British Gas przez Ofgas obniżenia opłat transportowych o 42% z drugiej.
• Pierwszy okres wprowadzania rynku konkurencyjnego przyniósł pogorszenie jakości usług w ocenie wielu odbiorców gazu. Generalnie uznano, że główną przyczyną tych trudności był niedostatek konkurencji. Inną przyczyną był brak Kodeksu Eksploatacji Sieci określającego zasady działania poszczególnych uczestników rynku gazowego.
• Wraz z rozwojem rynku konkurencyjnego nastąpił gwałtowny rozwój rynku spotowego (rynku transakcji bieżących). Wielka Brytania jest pierwszym krajem w Europie z dobrze rozwiniętym rynkiem spotowym i rynkiem transakcji terminowych. Uczestnikami rynku spotowego mogą być producenci, dostawcy kupujący i sprzedający gaz w celu zbilansowania swoich zamówień, a także odbiorcy końcowi. Gaz może być dostarczany natychmiast, w terminie jednego dnia lub roku.
• Rozwój rynku konkurencyjnego, szczególnie rynku spotowego powoduje, że kontrakty długoterminowe, charakterystyczne dla rynku monopolistycznego tracą na znaczeniu. Coraz mniejszą rolę odgrywać zaczyna w przypadku kontraktów długoterminowych klauzula „bierz lub płać” obarczona dużym ryzykiem rynkowym (sprzedaż gazu w długim przedziale czasu) i finansowym (ceny na rynku spotowym często znacznie niższe niż ceny zawarte w kontrakcie). Obserwuje się znaczne zróżnicowanie kontraktów, jeśli chodzi o czas ich trwania. Wyraźnie zmniejsza się liczba kontraktów długoterminowych, a zwiększa liczba kontraktów rocznych i krótszych. Kontrakty dłuższe zawierane są na okres najwyżej 3-5 lat. W przypadku kontraktów dłuższych, indeksację cen odnosi się do cen gazu na rynku spotowym. Należy jednocześnie zauważyć, że pomimo zachodzących zmian ponad 80% gazu dostarczane jest w oparciu o kontrakty długoterminowe podpisane w latach 70., 80. i 90., dotyczące najczęściej eksploatacji złoża gazowego aż do jego wyczerpania. Większość tych kontraktów znajduje się w spółce Centrica plc, która została upoważniona do renegocjacji niekonkurencyjnych kontraktów.

prof. dr hab. inż. Andrzej J. Osiadacz
kierownik specjalności – inżynieria gazownictwa Politechnika Warszawska

 

Literatura:

1. Liberalizacja rynków energii elektrycznej i gazu w krajach UE, ARE S.A. – 2000.
2. Evolution of a leading energy company, BG plc – 1999.
3. Key Facts, BG plc -1998.