Geologia – Informacja – Środowisko
Dodatek lobbingowy do „RZECZPOSPOLITEJ”
opracowany przez Państwowy Instytut Geologiczny – www.pgi.gov.pl
17 grudnia 2007 r.
Badania geochemiczne
Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu Polska nie jest krajem katastrofalnie zanieczyszczonym chemicznie, jednak badania prowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny wykazały przekroczenia dopuszczalnych zawartości substancji szkodliwych w niektórych analizowanych glebach, wodach i osadach zbiorników wodnych.
Jednym z najważniejszych dokumentów, odnoszących się do ochrony środowiska w Polsce jest „II Polityka ekologiczna Państwa” zatwierdzona przez Sejm RP w sierpniu 2001 roku. Zapisano w niej między innymi dwa bardzo ważkie postulaty:
- poprawę jakości środowiska przyrodniczego we wszystkich jego elementach (powietrze, woda, gleba, ekosystemy, gatunki i ich naturalne siedliska, klimat i krajobraz) oraz we wszystkich specyficznych obszarach kraju (miasta i osiedla ze szczególnym uwzględnieniem obszarów zdegradowanych, tereny rolnicze, obszary o dużej różnorodności biologicznej, obszary leśne i bagienne, górskie i podgórskie, strefa przymorska, morze terytorialne i strefy przygraniczne);
- zapewnienie dostępu społeczeństwa do informacji o środowisku.
Realizacja tych zadań należy do obowiązków państwowej służby geologicznej. W Polsce jej funkcje pełni Państwowy Instytut Geologiczny. Problemami ekologicznymi w najszerszym zakresie zajmuje się stosunkowo nowy dział geologii – geologia środowiskowa; w Instytucie reprezentowana przez Zakład Geologii Środowiskowej.
Konieczność ochrony zasobów przyrody wymaga rozpoznania stanu i mechanizmów funkcjonowania wszystkich elementów środowiska, a następnie podjęcia, jeśli to potrzebne, odpowiednich działań zapobiegawczych i naprawczych. Dla realizacji tych celów niezbędne jest pozyskanie informacji o występowaniu, rozmieszczeniu i koncentracji pierwiastków i związków chemicznych, zwłaszcza toksycznych, w środowisku. Służą temu badania geochemiczne, które umożliwiają ocenę stopnia zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego pierwiastkami niebezpiecznymi dla organizmów żywych, takimi jak rtęć, kadm, tal, ołów, chrom i arsen, a także szkodliwymi związkami organicznymi, do których należą węglowodory aromatyczne i polichlorowane bifenyle. Badania geochemiczne pozwalają również na wskazanie źródeł pochodzenia niebezpiecznych substancji. Stanowią one podstawowe narzędzie współczesnego geologa-detektywa wykrywającego „przestępstwa” przeciwko środowisku i poszukującego ich sprawców.
Wyniki badań geochemicznych są zapisywane w cyfrowych bazach danych, a następnie przedstawiane w postaci zestawień tabelarycznych oraz map: klasycznych – drukowanych oraz cyfrowych, zapisywanych na dyskach CD i DVD i udostępnianych w sieci internetowej. W zależności od gęstości informacji (ilości badanych miejsc przypadających na jednostkę powierzchni) mapy wykonywane są w różnych skalach (przeglądowych, regionalnych lub szczegółowych). Zależnie od celu, mapy geochemiczne przedstawiają zakresy zmienności poszczególnych pierwiastków, dla całego kraju, regionów lub poszczególnych aglomeracji. Oprócz rozpoznania zawartości przeciętnych (tła geochemicznego) umożliwiają wydzielenie rejonów o anomalnie wysokim nagromadzeniu niektórych pierwiastków. Obszary te zostały zanieczyszczone podczas historycznej eksploatacji kruszców, wieloletniej działalności przemysłowej czy komunalnej. Mapy geochemiczne umożliwiają również wskazanie zapomnianych miejsc magazynowania toksycznych substancji chemicznych (mogilników) oraz lokalizację nielegalnych wysypisk odpadów i zrzutu ścieków.
Począwszy od 1990 roku Państwowy Instytut Geologiczny prowadzi systematyczne badania geochemiczne skał, gleb, osadów rzecznych, strumieniowych i jeziornych oraz wód powierzchniowych i podziemnych. Ich wyniki zostały zgromadzone w największym w Polsce zbiorze danych geochemicznych na temat środowisk powierzchniowych Ziemi. Podstawowe informacje zostały przedstawione w Atlasie geochemicznym Polski (1995) opisującym stan chemiczny gleb, osadów rzecznych i strumieniowych oraz wód powierzchniowych. Wbrew powszechnemu mniemaniu o niebywałym zanieczyszczeniu środowiska w Polsce, stwierdzono tylko nieznaczny stopień zanieczyszczenia gleb uprawnych metalami – zagrożenia dotyczą około 1% ogólnej powierzchni. W latach 90. ubiegłego stulecia w wodach powierzchniowych wykryto niepokojąco wysokie zawartości wielu związków (fosforanów, chlorków, siarczanów, baru, manganu, potasu, sodu i cynku). W ostatnich kilku latach stan chemiczny wód powierzchniowych uległ znacznej poprawie, zarówno na skutek zaniechania produkcji w wielu zakładach przemysłowych, jak i na skutek wdrożenia nowoczesnych technologii i budowy nowych oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych.
Przeglądowe badania w skali całego kraju wykazały, że do nagromadzenia pierwiastków toksycznych dla organizmów żywych dochodzy tylko w obszarach o znacznej koncentracji przemysłu, a szczególnie w rejonach wydobycia oraz przeróbki rud metali, jak również na terenie miast. Kolejny etap rozpoznania ograniczono zatem do rejonów wykrytych anomalii, które obejmują nieznaczny procent obszaru Polski. Dotychczas wykonano mapy geochemiczne Górnego Śląska, Warszawy, Krakowa, Kielc, Łodzi, Poznania, Szczecina, Wałbrzycha, Wrocławia, Pobrzeża Gdańskiego, Częstochowy i Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego.
Analizom chemicznym poddano ponad 150 tysięcy próbek gleb, osadów zbiorników wodnych i wód powierzchniowych, a wyniki badań zostały opublikowane w formie atlasów. Te opracowania, zawierające oprócz map obszerne komentarze tekstowe, umożliwiają rzetelną ocenę stanu zanieczyszczenia kraju, w tym rejonów miejsko-przemysłowych i obszarów chronionych. Zaprzeczają one po raz kolejny opinii o katastrofalnym stanie środowiska przyrodniczego Polski. Zawartości kadmu, ołowiu, cynku czy miedzi, podwyższone w stosunku do zawartości przeciętnych, zostały co prawda odnotowane w warstwie powierzchniowej gleb w większych polskich miastach, jednak należy podkreślić, że są znacznie niższe niż w aglomeracjach wielu innych krajów Unii Europejskiej.
Wyniki badań geochemicznych są niezwykle przydatne dla celów planowania przestrzennego, rolnictwa, leśnictwa i gospodarki wodnej. Są niezbędne przy podejmowaniu decyzji dotyczących szczegółowego rozpoznania, monitoringu i remediacji gleb czy analizowaniu związków między czynnikami środowiskowymi i zdrowiem ludzi. W miarę wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa, jednostki administracji państwowej różnego szczebla, agencje ekologiczne, instytuty naukowe i wyższe uczelnie coraz częściej korzystają z informacji zawartych w geochemicznych bazach danych prowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny. Włączenie tych zasobów informacji do infrastruktury danych przestrzennych INSPIRE zdecydowanie ułatwi dostęp do tych niezwykle cennych danych.
dr hab. Anna Pasieczna
dr Tomasz Gliwicz