Budowa bezpieczeństwa zasilania kraju w gaz

Posted By: Marcin 30 kwietnia 2013

Energia XXII – Ciepło, Elektroenergetyka, Gaz
Dodatek reklamowy do RZECZPOSPOLITEJ.
nr 86 (5556) 11 kwietnia 2000 r.

Budowa bezpieczeństwa zasilania kraju w gaz
Wypowiedź prof. dr hab. inż. Stanisława Rychlickiego i prof. dr hab. inż. Jakuba Siemka z Akademii Górniczo-Hutniczej, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu – Kraków

 

Gaz ziemny, w I połowie XXI wieku, stanie się niewątpliwie jednym z głównych nośników energii w Polsce. Wraz z węglem brunatnym i kamiennym będzie decydował o poziomie cywilizacyjnym Polski, komforcie życia społeczeństwa, wreszcie nawet o przyszłości kraju. Energia i jej źródła nadal bowiem rządzą światem i bytem ludności, są jednym z gwarantów niezawisłości i bezpieczeństwa państw. Nie sposób rozpatrywać sytuacji Polski pod względem zaopatrzenia w gaz, bez kontekstu jej położenia w Europie Środkowej oraz aktualnych i przyszłych stosunków z Unią Europejską, z jej integrującym się rynkiem energii, w tym i gazu ziemnego.

Obszar Europy Środkowej pod względem geograficznym jest nieco różny od obszaru państw zaliczanych do środkowoeuropejskich. Pisząc o Europie Środkowej mamy na myśli kraje, które do 1989 r. nazywane były socjalistycznymi i które w ostatniej dekadzie zmieniły swój ustrój polityczny, stając się państwami w pełni suwerennymi i demokratycznymi. Do grupy tych państw należą: Republika Czeska, Polska, Węgry, Słowacja, Rumunia, Bułgaria, a także Chorwacja i Słowenia. Z pozycji gospodarki gazem ziemnym łączy ich jedna wspólna cecha – wszystkie importują gaz rosyjski i to w ilościach przekraczających 50% zapotrzebowania. Wyjątkiem jest tu Rumunia, która jednak począwszy od roku 2010 będzie również zmuszona sprowadzać, z innych źródeł niż własne, ponad 50% konsumowanego gazu. Krajem środkowoeuropejskim jest też Austria, importująca w znacznych ilościach gaz z syberyjskich złóż Rosji, jednak jej ustrój polityczny, suwerenność oraz gospodarka rynkowa w okresie ostatnich 50 lat były różne w stosunku do pozostałych krajów o centralnie planowanej ekonomice. I jeszcze jedna zauważalna cecha: wszystkie wymienione kraje, łącznie z Austrią posiadają już, lub też rozwijają, sieć podziemnych magazynów gazu ziemnego zarówno w sczerpanych złożach gazu, kawernach solnych, jak i nawet w wyrobiskach górniczych. Przykładem może być Polska, starająca się zbudować na swym terytorium magazyny mające istotne znaczenie dla europejskiego systemu gazowniczego. Należy zauważyć, że kraje należące do Unii Europejskiej zużywają aktualnie 366 x 109 m3 gazu, importują gaz ziemny z różnych kierunków w ilości 30% zapotrzebowania, w tym gaz z Rosji w ilości ok. 19%. Wobec jednak faktu, że w złożach Rosji (Zachodnia Syberia) znajduje się ok. 40 000 x 109 m3 gazu, a w ogóle w Rosji i krajach Wspólnoty Państw Niepodległych (Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenia, Uzbekistan i inne) znajduje się ok. 40% światowych zasobów gazu, trzeba brać pod uwagę to, na co wskazują wszystkie prognozy – zwiększenie dostaw gazu z Rosji. Trasy gazociągów przesyłowych muszą przebiegać przez terytoria państw Europy Środkowej (Polska, Republika Czeska, Słowacja, Węgry, Rumunia), co stawia ten region w specjalnej sytuacji: jako importujący gaz z Rosji, co się aktualnie dzieje, oraz region tranzytu gazu, o specjalnym znaczeniu dla bezpieczeństwa energetycznego scalonej w przyszłości Unii Europejskiej.

Prognozy globalnego zapotrzebowania na energię biorą, jako punkt wyjścia następujące przesłanki:

 

  • przyrost naturalny ludności świata,
  • ograniczenia wzrostu zużycia energii wynikające z wymogów ekologicznych,
  • rozwój technologii oraz wielkość zasobów nośników energii.

Istnieje wiele wariantów prognoz, niektóre z nich obejmują horyzontem czasowym cały przyszły wiek, a nawet dalsze. Różne warianty prognoz, zostały opracowane przez IIASA oraz WEC. Jest ich sześć i odnoszą się do okresu lat 1990-2050 oraz do następujących scenariuszy:

 

  1. (A1, A2, A3), intensywny rozwój technologii we wszystkich dziedzinach, w tym użytkowania energii, oraz konsekwentnie wysoki wzrost ekonomiczny krajów;
  2. średni rozwój technologii oraz umiarkowane tempo wzrostu ekonomicznego;
  3. (C1, C2), dominacja uwarunkowań ekologicznych, szeroka międzynarodowa kooperacja w aspekcie rygorów przestrzegania ochrony środowiska.

W sposób syntetyczny, rezultaty 6 wariantów prognoz zostały przedstawione na rys. 1 i rys. 2 oraz w tabelach 1 i 2.

Wnioski, jakie można sformułować, analizując wyniki długo- i bardzo długookresowych prognoz, są następujące:

 

  • najbardziej realistyczny jest model B, spełniający zarówno warunki narzucone przez wymogi ekologiczne, jak i konieczność zapewnienia energii rosnącej liczbie ludności świata, a także gwarantujący właściwy komfort egzystencji,
  • węgiel, jako nośnik energii, będzie partycypował w ogólnym bilansie energetycznym w wysokości ok. 20% lub mniej (2050 r.). Trendy odnoszące się do użytkowania węgla, pomimo podnoszenia sprawności w jego spalaniu, są malejące. Należy jednak zauważyć, że węgiel nadal pozostaje tańszy niż paliwa węglowodorowe i w wielu krajach może uzyskiwać wyraźną przewagę. Ta uwaga dotyczy i Polski, gdzie gaz staje się wyraźnie droższym paliwem;
  • wszystkie scenariusze wskazują na wzrost udziału gazu ziemnego w wariancie B do 23% w 2050 r. w skali globalnej (najwyższy spośród nośników energii!). Jego udział będzie nadal wzrastał.Istotne jest zarysowanie na powyższym tle sytuacji energetycznej Unii Europejskiej (UE) i zmierzających do połączenia się z UE krajów Europy Środkowej. Strukturę energii w całej Europie pokazuje tabela 3, natomiast prognozy odnoszące się do zapotrzebowania na gaz ziemny, zarówno w Unii Europejskiej, jak i w krajach Europy Środkowej przedstawiono w tabeli 4 i 5 (ten scenariusz jest na razie bardzo zbliżony do stanu faktycznego).

    Można zauważyć systematyczny wzrost udziału gazu ziemnego w zużyciu nośników energii aż do 27% w 2030 r. Przy czym zużycie gazu w skali rocznej wzrasta w okresach:

     

    2000-2010 2010-2020 2020-2030
    Europa Zachodnia (UE) [mld m3/rok] 7,1 3,5 2,0
    Europa Środkowa [mld m3/rok] 2,2 1,9 1,6

    Jest to wprawdzie wzrost, ale systematycznie malejący. Natomiast z tabeli 3 wynika, że w okresie najbliższego 30-lecia, nastąpi spadek w zużyciu stałych paliw tylko o ok. 4%, co pokrywa się z wariantem B prognozy dla świata. Oznaczałoby to, że gaz ziemny oraz węgiel, których sumaryczny udział według prognozy w 2030 r. w całkowitym zużyciu energii będzie wynosił ok. 44%, będą dominowały w energetyce i w sektorze komunalno-bytowym Europy. Wątpliwą pozostaje pozycja „energia elektryczna pierwotna /inne” ze względu na niepewność co do rozwoju energetyki jądrowej, a także innych źródeł pozyskania energii.

    Warto zauważyć jeszcze jedną prognozę prezentowaną przez International Energy Outlook (1999, USA), różniącą się dość znacznie od podanych w niniejszym opracowaniu – nadmiernie optymistyczną. Dla krajów Europy Środkowej prognoza podaje zużycie gazu w 2010 r. – 175,4 mld m3, a w 2020 – 251,87 mld m3, czyli różniące się prawie o 100% od prognoz IGU. Wydają się one nierealistyczne, biorąc pod uwagę przewidywany, długi jednak okres transformacji i adaptacji do innych warunków krajów Europy Środkowej.

    Rola gazu ziemnego w gospodarkach poszczególnych krajów Europy Środkowej jest różna, poniżej dokonano krótkiej analizy.

    Tabela 1
    Prognozy w odniesieniu do zyżycia poszczególnych nośników i rodzajów energii w świecie w roku 2050, wg IIASA, WEC

     

    Udział energii pierwotnej [%] Ropa naftowa Gaz Węgiel Energia jądrowa Energia odnawialna
    1990 34 19 24 5 18
    2050(A1) 32 19 15 12 22
    2050(A2) 19 22 32 4 23
    2050(A3) 20 23 21 14 30
    2050(B) 20 23 21 14 22
    2050(C1) 19 27 11 4 39
    2050(C2) 18 23 10 12 37
    Zużycie nośników energii w okresie 1990 do 2050 [Gtoe]
    2050(A1) 297 211 206
    2050(A2) 261 211 273
    2050(A3) 245 253 158
    2050(B) 220 196 194
    2050(C1) 180 181 125
    2050(C2) 180 171 123

    Tabela 2
    Prognozy globalnego zużycia energii w świecie, w okresie 1990-2100

     

    Wzrost gospodarczy świata
    Wysoki (A) Średni (B) Dostosowany do ochrony środowiska (C)
    Populacja ludności (mld)
    1990 5,3 5,3 5,3
    2050 10,1 10,1 10,1
    2100 11,7 11,7 11,7
    Produkt Światowy Brutto (x1012 USD)
    1990 20 20 20
    2050 100 75 75
    2100 300 200 220
    Zapotrzebowanie na energię pierwotną [Gtoe]
    1990 9 9 9
    2050 25 20 14
    2100 45 35 21
    Energia zanieczyszczeń przeliczona na zawartość węgla C [GtC]
    1990 6 6 6
    2050 9-15 10 5
    2100 6-20 11 2

    a) Bułgaria:

    Zużycie gazu, prognozy i udział w bilansie energetycznym kraju:

     

    • 1996 r. – 5,8 x 109 m3/rok – udział 15%,
    • 2000 r. – 8,1 x 109 m3/rok – (ze złóż własnych ok. 5%),
    • 2020 r. – 9,1 x 109 m3/rok – udział 30-35%.

    Gaz jest zużywany jako surowiec dla przemysłu chemicznego (38%), następnie w energetyce oraz w różnych gałęziach przemysłu. Przewiduje się, że w odległym czasie jego udział w sektorze komunalno-bytowym wyniesie ok. 10%. Gaz ziemny jest importowany z Rosji. Współczynnik nierównomierności poboru gazu – 1,12.

    Rząd ustalił nową strategię energetyczną aż do lat 2010 i 2020.

    b) Chorwacja:

    Zużycie gazu i prognozy:

     

    • 1996 r. – 2,4 x 109 m3/rok – (62% ze złóż krajowych),
    • 2000 r. – 3,64 x 109 m3/rok – (70% ze złóż krajowych),
    • 2010 r. – 2,41 x 109 m3/rok – (54% ze złóż krajowych),
    • 2020 r. – 2,55 x 109 m3/rok – (47% ze złóż krajowych).

    Struktura zużycia gazu w gospodarce w 1996 r.:

     

    • przemysł – 40% (t 35% w 2020 r.),
    • sektor komunalno-bytowy – 23% (s 30%),
    • przemysł chemiczny – 20% (t 7%),
    • energetyka – 17% (s 30% w 2020 r.).

    Współczynnik nierównomierności poboru – 1,5.

    Import gazu następuje tylko z Rosji, w przyszłości z Włoch.

    c) Republika Czeska:

    Zużycie gazu, prognozy:

     

    • 1996 r. – 9,75 x 109 m3/rok – (98% import z Rosji),
    • 2020 r. – 16,5 x 109 m3/rok.

    Struktura zużycia gazu w gospodarce w 1996 r.:

     

    • przemysł – 43% (t 30% w 2020 r.),
    • sektor komunalno-bytowy – około 36% (t 20% w 2020 r.),
    • energetyka – 28% w 2020 r.,
    • przemysł chemiczny – 0% (s 2% w 2020 r.),

    Udział gazu w bilansie paliw – 16% (1997 r.).

    Współczynnik nierównomierności poboru – 2,2.

    Państwo kontroluje firmę importującą gaz, przy czym zamierzona jest jej prywatyzacja. Polityka energetyczna zmierza w kierunku dywersyfikacji dostaw gazu (z Norwegii). Państwo reguluje ceny gazu i finansuje jego zakup, występują różne ceny dla przemysłu i odbiorców komunalno-bytowych. Wysokość podatku – 22%, preferencja i finansowe wsparcie dla dwupaliwowych użytkowników energii.

    d) Polska:

    Zużycie gazu, prognozy:

     

    • 1998 r. – 11,3 x 109 m3/rok (67% gazu z importu),
    • 2010 r. – 22 x 109 m3/rok – I wariant, 27 x 109 m3/rok – II wariant.

    Struktura zużycia gazu w gospodarce w 1998 r.:

     

    • przemysł – 28,9%,
    • sektor komunalno-bytowy – 42,6%,
    • przemysł chemiczny – 18,9%,
    • inne – 9,6%.

    Udział gazu w bilansie paliw – 9,3% (1997 r.)

    Współczynnik nierównomierności poboru – 1,55.

    Gaz jest importowany z Rosji, także w bardzo niewielkich ilościach z Niemiec, Holandii, Norwegii. Rządowe przedsięwzięcia w aspekcie zwiększenia zużycia gazu są następujące: koncesje dla firm zagranicznych poszukujących złóż gazu ziemnego, finansowe wsparcie dla poszukiwań, zwiększenie taryf na gaz, długookresowy kontrakt na budowę gazociągu Jamał – Europa Zachodnia oraz dostawy gazu, racjonalna polityka kredytów zagranicznych. Zamierzona jest prywatyzacja narodowej firmy Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. (2000 r.), przyjęcie zasady TPA („dostęp stron trzecich” do systemów przesyłowych).

    e) Rumunia:

    Zużycie gazu, prognozy:

     

    • 1996 r. – 26,5 x 109 m3/rok (30% gaz importowany z Rosji),
    • 2020 r. – 31 x 109 m3/rok (mniej niż 50% ze złóż krajowych).

    Struktura zużycia gazu w gospodarce w 1996 r.:

     

    • przemysł – 22,6% (24% w 2020 r.),
    • sektor komunalno-bytowy – 25% (25% w 2020 r.),
    • przemysł chemiczny – 12% (10% w 2020 r.),
    • energetyka – 34% (32% w 2020 r.),
    • inne – 6,4%.

    Udział gazu w bilansie paliw – 45%

    Państwo wspiera poszukiwania nowych złóż oraz eksploatację, dostosowuje ceny do cen w handlu międzynarodowym. Zamierza dywersyfikować dostawy gazu przez połączenie swego systemu gazowniczego z siecią europejską (przez Węgry). Wiodącą firmą jest Romgas, kooperujący z Gaspromem (Rosja) w transporcie gazu na rynek bałkański.

    f) Słowacja:

    Zużycie gazu, prognozy:

     

    • 1996 r. – 7,24 x 109 m3/rok (import gazu z Rosji),
    • 2010 r. – 10 x 109 m3/rok,
    • 2020 r. – 12 x 109 m3/rok.

    Udział gazu w bilansie paliw – 28%

    g) Słowenia:

    Zużycie gazu, prognozy:

     

    • 1996 r. – 0,82 x 109 m3/rok (60% import gazu z Rosji, 40% import z Algierii),
    • 2020 r. – 1,687 x 109 m3/rok.

    Struktura zużycia gazu w gospodarce w 1996 r.:

     

    • przemysł – 64% (t 50%),
    • sektor komunalno-bytowy – 15% (s 17%),
    • energetyka – 13% (s 27%),
    • przemysł chemiczny – 6%,
    • inne – 2%.

    Udział gazu w bilansie paliwowym kraju wynosi 12%.

    h) Węgry:

    Zużycie gazu i prognozy:

     

    • 1996 r. – 13,37 x 109 m3/rok (34% ze złóż krajowych),
    • 2010 r. – 15 x 109 m3/rok (19% ze złóż krajowych).

    Struktura zużycia gazu w gospodarce w 1996 r.:

     

    • przemysł – 6%,
    • sektor komunalno-bytowy – 64% (60% w 2010 r.),
    • energetyka – 23% (30% w 2010 r.),
    • przemysł chemiczny – 6%,
    • inne – 1%.

    Udział gazu w bilansie paliw – 40%.

    Współczynnik nierównomierności poboru gazu – 2,17.

    Gaz jest importowany z Rosji – 6,8 x 109 m3/rok w 1996 r., oraz 12,3 x 109 m3/rok w 2020 r., małe ilości z Niemiec (Ruhrgas) i Francji (Gaz de France).

    Rząd prowadzi politykę redukcji podatków dla przemysłu krajowego, reguluje (w sensie opóźniania) wzrost cen gazu, podejmuje kredyty zagraniczne. Planowana jest budowa gazociągu do Europy Zachodniej.

    Rys. 1. Skumulowane zużycie pierwotnych nośników energii w świecie, w okresie 1990-2050 w [Gtoe]

    Rys 1

    Rys. 2. Udział nośników energii w globalnym zużyciu energii w okresie 1990-2100

    Rys 2

    Rys. 3. Zużycie gazu na mieszkańca w krajach Europy, 1997 r.

    Rys 3

    Ze strony rosyjskiej we wszystkich umowach na dostawę gazu dla krajów Europy Środkowej występuje rosyjski koncern Gazprom. Na rys. 3 pokazano zużycie gazu przypadające na mieszkańca krajów europejskich w 1997 r., a w tabeli 6 – stan i prognozy ewolucji struktury zużycia gazu w gospodarce europejskiej.

    Przeprowadzony przegląd globalnego zużycia gazu w Europie i w regionie Europy Środkowej wskazuje na następujące elementy przyczynowo-skutkowe:

     

    • wraz z wzrostem poziomu życia, komfortu życia, rośnie rola gazu ziemnego jako wygodnego, ekologicznego paliwa. Zwiększać się będzie zatem jego udział w bilansie paliw całej Europy, również Europy Środkowej, a w szczególności w sektorach komunalno-bytowym i energetycznym;
    • wszystkie kraje Europy Środkowej są aktualnie zdane na import z Rosji i muszą zapewnić sobie również dostawy z innych kierunków. Jest to sprawa „bezpieczeństwa energetycznego” krajów. Działania rządów zmierzają w kierunku dywersyfikacji dostaw;
    • wśród krajów Europy Środkowej szczególnie mały udział gazu ziemnego w bilansie paliw występuje w Polsce, Bułgarii i Czechach. Dla Polski racjonalny jest model energetyczny „węglowo-gazowy” ze względu na znaczne zasoby węgla kamiennego i brunatnego, oraz rozwinięte górnictwo węgla. Nie można jednak dopuszczać do powiększającej się różnicy cen węgla i gazu ziemnego;
    • każdy z krajów Europy Środkowej podąża od 1990 r., po zmianie systemu politycznego, w kierunku innej struktury energii pierwotnej, zwiększając udział gazu. Tempo zmian zależy od ekonomicznego rozwoju kraju i jest różne dla każdego z nich.

    fotoDwie wielkości charakteryzują poziom rozwoju cywilizacyjnego i technologicznego krajów. Są to: roczne zużycie energii przypadające na mieszkańca oraz zużycie energii na jednostkę wytwarzanego Produktu Krajowego Brutto (PKB).

    Stosując powyższe wskaźniki, można podzielić państwa na 3 grupy:

     

    • kraje o wysokim stopniu rozwoju technologicznego, mające stabilną sytuację gospodarczą. Dla tej grupy, średnie zużycie energii na mieszkańca mieści się w przedziale 2,5 – 8,0 toe/rok. W USA – 8 toe/rok, natomiast w Europie wskaźnik ten oscyluje w granicach 2,7 – 5,0 toe/rok. Uważa się, że wartości wskaźnika zapewniające rozwój i odpowiedni poziom życia to 4,0 – 4,5 toe/rok. Energochłonność PKB dla tej grupy państw mieści się w przedziale 4,18 – 10,46 GJ/1000 USD;
    • kraje będące w stadium transformacji systemów gospodarczych, po zmianie systemu ustrojowego. Do grupy tej należy zaliczyć Polskę, Rep. Czeską, Węgry, chociaż kraje te zostały niedawno przyjęte w skład OECD. W tej grupie państw zużycie energii na mieszkańca wynosi 2,1 – 4,0 toe/rok, w tym dla Polski 2,6 toe/rok przy energochłonności gospodarki narodowej od 15,07 do 20,93 GJ/1000 USD PKB;
    • kraje opóźnione cywilizacyjnie i znajdujące się na niskim poziomie rozwoju, o zużyciu energii na mieszkańca ok. 1 toe/rok. Państwa te będą w przyszłości zużywać największą ilość energii, głównie ze względu na wzrastającą liczbę ludności.

    Można się zastanawiać nad przewidywaniem dalszych niezbędnych działań podejmowanych przez rządy państw, a zmierzających do zagwarantowania dostaw lub pozyskania energii w wystarczającej ilości. Można również budować prognozy konsumpcji energii w państwach i regionach świata. Należy jednak położyć szczególny nacisk na prognozy krótkoterminowe, które są znacznie bardziej wiarygodne od prognoz długookresowych, wskazujących jedynie ogólne trendy i kierunki rozwojowe. Rozbieżności pomiędzy prognozami sporządzanymi przez poszczególne organizacje międzynarodowe, koncerny energetyczne i instytucje narodowe są znaczne i sięgają 30% i więcej. Na skalę państw, prognozy odnoszące się do krajów rozwiniętych są znacznie pewniejsze niż prognozy dla krajów rozwijających się, i na ogół rzeczywiste zużycie energii przewyższa wartości prognozowane. Kraje rozwijające się, rzadko sporządzają plany i prognozy energetyczne i jeśli tak, to pod presją organizacji międzynarodowych i agend ONZ.

    Działania rządów, mające na celu wzrost pozyskania energii pierwotnej lub wtórnej, powinny uwzględniać:

     

    • wyniki monitoringu i studiów ewolucji sytuacji energetycznej w państwie, w regionie i w świecie, prowadzone przez wyspecjalizowane agencje rządowe lub organizacje czy firmy prywatne (na zlecenie rządów), a w szczególności zmian zasobów źródeł energii, wahań cenowych surowców energetycznych, układów politycznych oraz postępu technologicznego w dziedzinie przetwarzania i użytkowania energii. Jest to poniekąd system dalekiego i bliskiego ostrzegania przed możliwym niedoborem paliw i energii;
    • problemy optymalizacji technologicznej i ekonomiczno-finansowej modelu energetycznego państwa, sprzężone z uważną oceną źródeł pozyskania energii. Jako przykład można wskazać Finlandię, pozbawioną surowców energetycznych i zmuszoną do wyboru jednego z trzech modeli: gaz ziemny – energia jądrowa, węgiel – energia jądrowa, lub koegzystencja wszystkich rodzajów energii w określonych proporcjach. Optymalizacja w sensie ekonomicznym i cenowym, powinna umożliwić wygospodarowanie kapitałów na utrzymanie i rozwijanie systemów energetycznych w sposób płynny, ograniczający negatywne oddziaływanie na ekonomikę kraju;
    • zagadnienia dywersyfikacji kierunków importu surowców energetycznych. Nie należy wiązać się tylko z jednym eksporterem. Import z jednego kierunku nie powinien przewyższać 25 – 40% całkowitego zużycia określonego rodzaju surowca w kraju, np. gazu ziemnego lub ropy naftowej. Dywersyfikacja ułatwia elastyczne prowadzenie rokowań, oraz zawieranie umów na korzystnych warunkach. Trzeba zauważyć, że PGNiG S.A. podjęło już działania w tym kierunku;
    • konieczność respektowania międzynarodowych układów w zakresie globalnej polityki ekologicznej, np. ograniczenie emisji CO2. Jest to czynnik mogący, w pewnym stadium rozwoju kraju, stworzyć poważną barierę energetyczną. Ten element jest istotny w przypadku Polski zużywającej duże ilości węgla;
    • możliwości zawierania umów długoterminowych z państwami – eksporterami energii, z uwzględnieniem ich sytuacji społecznej i politycznej, a więc stopnia wiarygodności eksportera. Rozważać również należy ewentualny udział w inwestycjach zagranicznych umożliwiających dostęp do złóż surowców energetycznych, z perspektywą na opłacalny tranzyt energii przez terytorium państwa;
    • warunki eksploatacji, a przede wszystkim oszczędzanie własnych surowców energetycznych oraz stworzenie rezerwy strategicznej (chociaż nie jest to praktykowane w zbyt szerokim zakresie). Przykładem gwarancji ciągłej pracy systemu gazu ziemnego, przynajmniej na pewien okres czasu, są podziemne magazyny gazu o dużej pojemności, od kilkuset milionów do kilku a nawet kilkunastu miliardów nm3 gazu. Pojemność magazynów gazu nie powinna być niższa od ok. 25% rocznego zużycia gazu w kraju;
    • możliwe włączanie własnych systemów energetycznych do regionalnych struktur, np. do systemów Unii Europejskiej, co umożliwia zwiększenie potencjalnych możliwości dostępu do dużych zasobów energetycznych grupy państw;
    • konieczność wprowadzania postępu i nowych rozwiązań technologicznych i technicznych w energetyce, i użytkowaniu różnych rodzajów energii. Należy zwracać przy tym uwagę na wysoki koszt inwestycji, który może hamować zmniejszenie zużycia energii i bardziej ekspansywne zwrócenie się w kierunku wykorzystywania energii odnawialnej;
    • stworzenie prawnych i innych warunków dla dopływu prywatnego kapitału zagranicznego i krajowego, w tym: systemy kredytowe, przepisy prawne dla kontraktów, przejrzysty system cenowy oparty o rzeczywiste koszty, reformy, długoterminowe planowanie.

    Kraje obszaru Europy Środkowej będą zmieniać swój profil energetyczny w kierunku proekologicznym, ze wzrastającym udziałem gazu ziemnego. Niezbędne będzie istotne zmniejszenie energochłonności produktu krajowego brutto, nastąpi również zwiększenie produkcji energii elektrycznej. Są to warunki do stania się równorzędnymi członkami Unii Europejskiej.

    Całkowite zużycie energii w Polsce, w 1997 r., wynosiło 98,4 x 106 toe, przy następującej strukturze zużycia energii pierwotnej:

     

    w 106 [toe] w [%]
    Paliwa stałe (węgiel kamienny i brunatny) 71,53 72,7
    Ropa naftowa 17,03 17,3
    Gaz ziemny 9,54 9,7*
    Energia wodna 0,30 0,3

    * wg Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa – 9,3%

    W stosunku do 1988 roku, zużycie energii pierwotnej obniżyło się o 24%. Widoczna jest jednak dominacja węgla, chociaż jego wydobycie powoli maleje. Nie oznacza to, że w najbliższym 50-leciu a nawet 100-leciu węgiel zostanie wyparty z polskiego rynku energetycznego. Scenariusze energetyczne przewidują, że roczne zapotrzebowanie na węgiel kamienny (o wartości opałowej ok. 21 MJ/kg) w 2020 r. będzie wynosić od 100 do 138 mln ton, natomiast na węgiel brunatny dla energetyki od 25 do 45 mln t. Bogate zasoby węgla kamiennego i brunatnego wyczerpują się w umiarkowanym tempie i nadal stanowić będą podstawowe źródło energii pierwotnej dla Polski. Wydobycie ropy naftowej jest w Polsce niewielkie, co wymaga importu tego surowca prawie w pełnym zapotrzebowaniu. Łączne zużycie gazu w 1997 r. rozprowadzanego krajowym systemem przesyłowym wynosiło 10,190 mld m3, w tym dla przemysłu 5,357 mld m3, i dla sektora komunalno-bytowego 4,188 mld m3. Wydobycie ze złóż krajowych stanowiło 36,3% zapotrzebowania, a import gazu z Rosji 63,7%. Stan krajowych zasobów udokumentowanych gazu ziemnego wynosi około 145 mld m3 gazu.

    Zarysowana powyżej sytuacja energetyczna Polski pozwala sądzić, że w perspektywie 10 – 20 lat należy dążyć do zwiększenia w bilansie energetycznym udziału gazu ziemnego, rozważyć możliwość rozwoju energetyki jądrowej oraz innych „ekologicznych” rodzajów energii, np. geotermalnej. Ze względów politycznych i ekonomicznych konieczna jest jednak znaczna dywersyfikacja rodzajów energii pierwotnej oraz kierunków dostaw gazu ziemnego. Planuje się, że udział gazu w 2010 r. ma wzrosnąć o dalsze 14 mld nm3/rok, importowanych z Rosji, gazociągiem Jamał – Europa Zachodnia, oraz pewne ilości gazu z innych kierunków. Jak dotychczas, gaz jest wykorzystywany w energetyce zawodowej jedynie w Elektrociepłowni Gorzów Wielkopolski S.A. Z drugiej strony gaz rosyjski jest jak na razie tańszy od gazu z Europy Zachodniej, zaś Polska uzyskując dostęp do bogatych złóż gazu syberyjskiego może uzyskiwać wpływy finansowe za tranzyt gazu do krajów zachodnich. Ewentualne ryzyko importu z Rosji będzie zredukowane po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i rozpoczęciu dostaw gazu gazociągiem do Europy Zachodniej, a koszty budowy polskiego odcinka gazociągu byłyby rozliczone na podstawie bilansów handlowych, a nie przez skarb państwa. Pomimo braku zdecydowanej polityki energetycznej i obserwowanych wahań, najbardziej racjonalny dla Polski w I połowie XXI wieku będzie model „węglowo-gazowy”.

    Bardzo trafną ocenę wzrastającej roli gazu ziemnego oraz roli Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. w zapewnieniu dostaw gazu do kraju zawiera memorandum Komitetu Górnictwa Polskiej Akademii Nauk, które przytoczono powyżej.

    Kończąc można stwierdzić, że w XXI wieku presja energetyczna, w sensie konieczności zapewnienia dostatecznych ilości energii dla państw będzie się nasilać. W szczególnej sytuacji znajduje się Polska, która powinna zmienić swój profil energetyczny w kierunku proekologicznym ze wzrastającym udziałem gazu ziemnego, energetyki jądrowej i źródeł energii odnawialnej. Niezbędne będzie istotne zmniejszenie energochłonności produktu krajowego brutto (PKB), oraz zwiększenie produkcji energii elektrycznej. Polska znajduje się w trakcie negocjacji o wstąpienie do Unii Europejskiej, będąc jednocześnie krajem graniczącym ze Wschodem. Stąd też jej polityka energetyczna musi być nadzwyczaj wyważona i dalekosiężna, a do studiów problemów energetycznych i podejmowanych działań należy przykładać dużą wagę, szczególnie w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego.

    prof. dr hab. inż. Stanisław Rychlicki
    prof. dr hab. inż. Jakub Siemek
    Akademia Górniczo-Hutnicza,
    Wydział Wiertnictwa,
    Nafty i Gazu – Kraków

     

    Oznaczenia skrótów i jednostek:
    IIASA – International Institute for Applied Systems Analysis (Laxenberg, Austria), (Międzynarodowy Instytut Stosowanej Analizy Systemów)
    WEC – World Energy Council, (Światowa Rada Energii)
    IGU – International Gas Union, (Międzynarodowa Unia Gazownicza)
    1 Gtoe = 10 toe
    1 toe = 41,868 GJ
    1 EJ = 1018 J
    1 toe – tona ekwiwalentnej ropy, jednostka energetyczna
    1 EJ = 27,23 mld m3 gazu
    1 toe = 1,14 x 103 m3 gazu
    > trend wzrastający
    < trend malejący 

    Tabela 3
    Struktura energii pierwotnej w Europie i prognozy w jej zmianach

     

    1995 [%] 2010 [%] 2030 [%]
    Gaz ziemny 20 25,0 27
    Ropa naftowa i jej produkty 42 38,5 37
    Paliwa stałe 21,5 18,5 17
    Energia elektryczna /inne 16,5 18,0 19
    Suma [%] 100 100 100
    Całkowita ilość energii [EJ] 70 81 88

    Tabela 4
    Zapotrzebowanie na gaz w Europie i Europie Środkowej

     

    [mld m3] Prognozowane zapotrzebowanie na gaz
    1995 2000 2010 2020 2030
    Europa Zachodnia 317 385 456 491 511
    Europa Środkowa 67 82 104 123 139
    Całkowita ilość gazu [mld m3] 384 467 560 614 650
    Całkowita ilość energii [EJ] 14,1 17,1 20,5 22,5 23,8

    Tabela 5
    Zapotrzebowanie na gaz w Europie i Europie Środkowej
    (alternatywnie – przy niższym krajowym produkcie brutto)

     

    [mld m3] Prognozowane zapotrzebowanie na gaz
    1995 2000 2010 2020 2030
    Europa Zachodnia 317 366 404 420 426
    Europa Środkowa 67 71 90 104 117
    Całkowita ilość gazu [mld m3] 384 437 494 524 543
    Całkowita ilość energii [EJ] 14,1 16,0 18,1 19,2 19,9

    Tabela 6
    Struktura zużycia gazu w Europie (wraz z krajami Europy Środkowej

     

    Lata 1995 2000 2010 2020 2030
    Sektory mld m3 % mld m3 % mld m3 % mld m3 % mld m3 %
    Komunalno-bytowy 169 44,0 191 41 216 39 229 37 240 37
    Przemysł (wraz z chemią) 136 35,5 147 31 161 29 172 28 178 27
    Wytwarzanie energii elektrycznej 60 15,5 104 22 148 26 169 28 180 28
    Ciepłownictwo 8 2,1 14 3 16 3 19 3 22 3
    Transport – – – – 5 1 11 2 16 3
    Inni odbiorcy 11 2,9 11 3 14 2 14 2 14 2
    Razem [mld m3] 384 100 467 100 560 100 614 100 650 100
    Razem [EJ] 14,1 100 17,1 100 20,5 100 22,5 100 23,8 100

    Stanowisko Komitetu Górnictwa Polskiej Akademii Nauk wobec przekształceń własnościowych i restrukturyzacji Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A.

    Biorąc pod uwagę rozwój polskiej energetyki aż do 2020 r. należy zwrócić uwagę na to, że choć energetyka zawodowa nadal będzie wykorzystywała węgiel jako podstawowy surowiec energetyczny, to jednak w okresie nadchodzącego 20-lecia jego zużycie w kraju zostanie obniżone o ok. 30% w stosunku do poziomu z 2000 roku, natomiast węgla brunatnego o ok. 20%. W związku z powyższym należy uwzględnić wprowadzanie gazu ziemnego do energetyki w szczególności do wytwarzania energii elektrycznej. Gaz ziemny jako paliwo dla energetyki powinien być wykorzystywany w nowo instalowanych jednostkach opartych o technologie cykli skojarzonych, w miarę wzrostu popytu na energię elektryczną. Bardziej dynamicznej ekspansji gazu ziemnego należy się również spodziewać w sektorze przemysłowym i komunalno-bytowym, to znaczy tam, gdzie odbiór węgla będzie malał. Ażeby to jednak nastąpiło, ceny gazu muszą być konkurencyjne w stosunku do cen węgla. A bardziej dokładnie, cena gazu w stosunku do niższej ceny węgla powinna być taka, żeby sprawność, komfort wykorzystania gazu dla celów grzewczych oraz wymogi ochrony środowiska naturalnego rekompensowały różnicę ceny obydwu nośników energii.

    Problem bardziej dynamicznego wejścia gazu do gospodarki narodowej wiąże się ściśle z restrukturyzacją i prywatyzacją Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. będącego na dzień dzisiejszy monopolistą w zakresie eksploatacji i dystrybucji gazu ziemnego, w tym również jego importu z zagranicy, a także częściowo poszukiwań złóż. W związku z tym Komitet Górnictwa Polskiej Akademii Nauk zwraca uwagę na następujące elementy związane z procesem restrukturyzacji i prywatyzacji PGNiG S.A.:

     

    1. Należy skoordynować współdziałania przemysłów gazowniczego, ropy naftowej i węglowego, a także uczelni i instytutów naukowych przy programowaniu rozwoju polskiej energetyki. Powinno się przy tym uwzględnić wniosek o budowie nadrzędnego modelu energetycznego Polski opartego na dwóch nośnikach energii: węglu oraz gazie ziemnym.
    2. Wobec perspektywy wejścia Polski do Unii Europejskiej wydaje się zasadne, aby PGNiG stanowiło zwarty, silnie ekonomicznie organizm zdolny do konkurowania z analogicznymi firmami UE. Wobec tego należy preferować takie działania, które będą zmierzały do utworzenia całościowego holdingu obejmującego swym zakresem eksploatację, transport, import oraz dystrybucję i sprzedaż gazu ziemnego. Zatem uzasadniony jest wniosek o przeprowadzenie restrukturyzacji i prywatyzacji PGNiG S.A. jako całej struktury z wydzieleniem w jej obrębie wyżej wspomnianych elementów.
    3. Wydaje się właściwe zwrócenie uwagi na bardzo newralgiczny element procesu prywatyzacji PGNiG S.A., którym byłoby wydzielenie czterech spółek dystrybucyjnych jako niezależnych całkowicie jednostek. Akumulacja środków ze sprzedaży będzie następowała właśnie w tych jednostkach. Może to grozić przy funkcjonowaniu zasady TPA (Third Part Access) narzucaniem dostaw gazu przez prywatne spółki dystrybucyjne z pominięciem zakontraktowanego już gazu przez zrestrukturyzowane PGNiG S.A. (kontrakt jamalski). Jako negatywny przykład skutków takiego rozwiązania można przytoczyć problemy Węgier w tym zakresie oraz odrzucenie przez Austrię (ÖMV) takiej drogi prywatyzacji.
    4. Dla uniknięcia niebezpieczeństw zakłócania rynku gazowniczego w Polsce związanych z zastosowaniem samej zasady TPA, bardziej właściwe jest wprowadzenie negocjowanej zasady TPA. Wiąże się to bezpośrednio z eksploatacją gazociągu Jamał – Europa Zachodnia ze względu na zasadę „take or pay”. Dyrektywa Gazowa UE art. 17 i 25 zezwala w szczególnych przypadkach możliwych perturbacji na rynku gazowniczym na odstępstwa od zasady TPA. Możliwość tę w przypadku Polski należy bezwzględnie wykorzystać.
    5. Biorąc pod uwagę problem bezpieczeństwa energetycznego kraju właściwe jest określenie docelowych pojemności Podziemnych Magazynów Gazu (PMG) z przeznaczeniem na cele strategiczne Polski i Europy. Może się to w przyszłości stać źródłem znaczących dochodów przyszłego holdingu PGNiG S.A.
    6. Stworzenie silnej firmy, jaką powinno być PGNiG S.A. po restrukturyzacji już bez pozycji monopolisty, w stosunku do Unii Europejskiej, dałoby możliwość oddziaływania państwa na globalną politykę energetyczną kraju, w tym jego bezpieczeństwa energetycznego.

    Stanowisko powyższe stanowi podsumowanie dyskusji przeprowadzonej na zebraniu plenarnym Komitetu Górnictwa PAN w dniu 30.11.1999 r.

    Przewodniczący Komitetu Górnictwa
    prof. dr hab. inż. Wacław Trutwin
    Sekretarz Komitetu Górnictwa
    prof. dr hab. inż. Jakub Bodziony