Energia – Środowisko
Dodatek promocyjno-reklamowy do „RZECZPOSPOLITEJ”.
15 listopada 2005 r.

Nagroda Ministra Środowiska za osiągnięcia naukowo-badawcze i wdrożeniowe

Sieć rezerwatów przyrody w Lasach Państwowych

Ewa Referowska-Chodak, Wydział Leśny SGGW

Na terenie Lasów Państwowych, rezerwaty są najwyższą w hierarchii obszarową formą ochrony przyrody. Zabezpieczają zarówno fragmenty krajobrazów, elementy przyrody nieożywionej, jak i ożywionej – najcenniejsze ekosystemy, zbiorowiska, gatunki, wymagające szczególnej uwagi i umiejętności utrzymania ich we właściwym stanie ochrony. Naturalne bogactwo polskich lasów, jak również forma ich własności (przede wszystkim grunty Skarbu Państwa) spowodowały, że na terenach administrowanych przez Lasy Państwowe została powołana znakomita większość krajowych rezerwatów przyrody (ponad 80%). Z tego względu, a przede wszystkim ze względu na swoją wysoką rangę, rezerwaty wymagają szczególnie przemyślanej polityki LP w zakresie kształtowania i rozwoju ich sieci, racjonalnej pod względem powierzchniowym, ilościowym oraz jakościowym.

Tymczasem wyniki przeprowadzonej w latach 2002-2003 inwentaryzacji rezerwatów przyrody, położonych w Lasach Państwowych, wskazały na wciąż „spontaniczny” charakter powoływania kolejnych obiektów, nie zapewniający ochrony całego przyrodniczego bogactwa kraju. W związku z tym, w Katedrze Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, podjęto próbę stworzenia takiej metody doskonalenia sieci rezerwatów, która pozwoliłaby na uchwycenie – w docelowym zbiorze obiektów – pełnej i proporcjonalnej reprezentacji krajowej różnorodności biologicznej, możliwie na wszystkich jej poziomach. Wykonana praca uzyskała w 2005 roku akceptację Ministerstwa Środowiska.

Jakie były zatem podstawowe założenia opracowanej metody? Można je uprościć do następujących trzech postulatów:

• należy dążyć do względnego wyrównania różnic w odsetku powierzchni rezerwatów w regionalnych dyrekcjach LP,
• rezerwaty powinny stanowić reprezentację całego zróżnicowania środowisk, przyrody i krajobrazu poszczególnych regionalnych dyrekcji LP,
• należy zwrócić większą uwagę na społeczne znaczenie rezerwatów przyrody (dydaktyka, turystyka, rekreacja).

Przyjmując założenie, że powierzchnia rezerwatów przyrody powinna docelowo osiągnąć poziom przynajmniej 1% terytorium całego kraju oraz znając aktualną proporcję powierzchni rezerwatów w Lasach Państwowych i poza nimi, zaproponowano zwiększenie ich udziału do poziomu 2,8% obszaru LP. W skali regionalnych dyrekcji LP, wysokość proponowanego docelowego udziału jest wynikiem zastosowania algorytmu, na który składa się kilka kryteriów o przypisanej hierarchii ważności (względna wartość przyrody, stan środowiska, lesistość regionu i kryterium demograficzne). Ma on po części zniwelować aktualną nierównomierność w przestrzennym rozmieszczeniu rezerwatów.

Opracowana koncepcja zakłada ochronę w rezerwatach proporcjonalnej reprezentacji bogactwa przyrodniczego, występującego na danym obszarze. Z tego względu operuje wskaźnikami dostępnymi zarówno na poziomie rezerwatów, jak i regionalnych dyrekcji LP, a zatem powierzchnią typów środowisk (kategorie gruntu), siedliskowych typów lasu oraz udziałem panujących gatunków drzew leśnych. Poprzez porównanie ich występowania w istniejących rezerwatach oraz na terenach administrowanych przez rdLP, pozwala na wytypowanie tych elementów przyrody, które są słabo lub w ogóle nie są reprezentowane w chronionych obiektach, a które w danym regionie występują. Uzyskują wówczas rangę elementów szczególnie ważnych w dalszych działaniach na rzecz rozwoju regionalnej sieci rezerwatów.

W opisywanej metodzie, wpływ na decyzję o utworzeniu konkretnego chronionego obiektu może mieć również potencjalne zapotrzebowanie w danym regionie na rezerwaty o wiodącej funkcji dydaktycznej, jak również występowanie konkretnego gatunku rośliny, zwierzęcia lub grzyba, uznanego za priorytetowy.

Jakie są możliwości realizacji opracowanej metody w LP? Nie da się ukryć, że tempo realizacji jakiejkolwiek koncepcji jest uwarunkowane możliwościami finansowymi. W ostatnich latach, większość wydatków związanych z prowadzeniem rezerwatów przyrody obciążała bezpośrednio Lasy Państwowe, mimo że zgodnie z ustawą o lasach z 1991 roku, powinny być one finansowane z budżetu państwa. Dlatego trudno się spodziewać, że opracowana koncepcja będzie wdrożona w ciągu najbliższych kilku lat. Ważne jest, by te rezerwaty, które będą powoływane w miarę istniejących środków, doskonaliły system ochrony rezerwatowej poprzez zabezpieczanie elementów dotąd „niedocenianych”, a w kontekście Krajowej Strategii Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej – jednakowo ważnych dla zachowania całego przyrodniczego bogactwa Polski. Pieczę nad kształtowaniem sieci rezerwatów powinny sprawować regionalne dyrekcje LP oraz DGLP, co pozwoli zglobalizować spojrzenie na sukcesy i niedociągnięcia racjonalnej ochrony przyrody, realizowanej poprzez jej omawianą formę.

Do zalet opracowanej koncepcji należy niewatpliwie zaliczyć to, że bazuje na jednoznacznych, obiektywnych wskaźnikach, które mogą być okresowo rewidowane, w związku z czym i sama koncepcja może być uaktualniana. Może ona również stanowić punkt wyjścia do dyskusji nad modelowaniem docelowego kształtu sieci takich obiektów, zastosowanymi założeniami i kryteriami, ich obiektywnością i przydatnością, a zarazem prostotą w zastosowaniu. n