Infrastruktura – Środowisko – Energia
Dodatek lobbingowy do „RZECZPOSPOLITEJ”.
10 marca 2009 r.
Rozwój energetyki jądrowej w Polsce
Wyzwanie i wsparcie dla systemu Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony Radiologicznej (BJiOR)
dr Paweł Krajewski,
dyrektor Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej
Uchwala nr 4 Rady Ministrów z dn. 13 stycznia 2009 r. włączająca energetykę jądrową do krajowego zasobu źródeł energii, została przywitana z olbrzymim zadowoleniem przez całe środowisko naukowe zajmujące się problematyką atomistyki1. Długo dyskutowany, ale i oczekiwany powrót Polski do programu energetyki jądrowej zapewni zwiększenie niezależności energetycznej kraju i przyniesie polskiej energetyce źródło energii bezpiecznej, stabilnej, w konkurencyjnych cenach, bez emisji szkodliwego CO2. Stwarza również dogodniejsze warunki dla rozwoju polskiej nauki zarówno pod względem podejmowanych tematów, współpracy międzynarodowej oraz programów i zakresu kształcenia specjalistów, wpłynie też z pewnością na podniesienie kultury bezpieczeństwa przy użytkowaniu izotopów promieniotwórczych w przemyśle, medycynie, technice i badaniach naukowych. Opracowanie systemu bezpiecznej eksploatacji elektrowni jądrowej oraz zarządzania paliwem jądrowym i odpadami promieniotwórczymi będzie wymagało dokonania rzeczowej analizy obecnego stanu BJiOR w Polsce i będzie kolejną okazją do określenia podstawowych celów BJiOR na najbliższe lata. Likwidacja programu rozwoju energetyki jądrowej Polsce w 1989 r. rozpoczęła ciągły proces finansowych cięć, nie tylko w zakresie programów dotyczących technologii jądrowych, lecz również spowodowała spadek nakładów na działalność badawczo-rozwojową w dziedzinie ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego. Skutkowało to drastyczną redukcję zatrudnienia w sektorze BJiOR, rozproszeniem systemu monitoringu radiacyjnego w Polsce oraz zaniechaniem rozwoju tematyki pokrewnej np. działań prewencyjnych na wypadek zagrożenia terroryzmem jądrowym i radiacyjnym. Legislacyjnie, system BJiOR funkcjonuje na podstawie ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo Atomowe oraz aktów prawnych niższego rzędu, jak również rozporządzeń UE oraz traktatów i konwencji międzynarodowych, których Polska jest stroną i obejmuje całość przedsięwzięć prawnych, organizacyjnych i technicznych, zapewniających odpowiedni stan bezpieczeństwa ludności i pracowników narażonych zawodowo podczas eksploatacji (w kraju i za jego granicami) obiektów jądrowych oraz podczas prowadzenia innej działalności z wykorzystaniem źródeł promieniowania jonizującego. BJiOR obejmują swoim zakresem dziedziny: fizyki jądrowej (fizyka radiacyjna i detekcja promieniowania jądrowego), biologii (radiobiologia), medycyny (diagnostyka obrazowa, radioterapia, medycyna nuklearna, epidemiologia), ekologii (inżynieria środowiska, ocena zdarzeń awaryjnych i ich prewencja, w tym antyteroryzm) oraz prawa (w tym m.in. prawo pracy, prawo karne) – jest to, więc szeroka działalność multidyscyplinarna zarówno w aspekcie operacyjnym jak i naukowym.
Zgodnie z ustawą Prawo Atomowe, szeroki wachlarz zadań, jak np. nadzór nad działalnością z wykorzystaniem materiałów jądrowych i źródeł promieniowania jonizującego, nadzór, kontrola i analiza informacji związanych z oceną sytuacji radiacyjnej kraju, licencjonowanie użytkowników źródeł promieniotwórczych i materiałów jądrowych, ustalanie norm dopuszczalnego narażenia na promieniowanie jonizujące, prewencja i zarządzanie akcją antykryzysową, wypełniany jest przez Prezesa PAA (będącego centralnym organem administracji rządowej2) wspomaganego przez odpowiednie departamenty Państwowej Agencji Atomistyki (będącej urzędem administracji rządowej). Dzięki takiemu rozwiązaniu w Polsce istnieje jednlite podejście do wszelkich aspektów ochrony radiologicznej, bezpieczeństwa jądrowego i zabezpieczenia materiałów jądrowych i źródeł promieniotwórczych oraz funkcjonuje jeden dozór jądrowy sprawowany przez Prezesa PAA przy pomocy inspektorów dozoru jądrowego będących pracownikami Państwowej Agencji Atomistyki. Przy wielu zaletach, niewątpliwie słabą stroną tego systemu jest organizacja sieci różnego typu i niezbędnego monitoringu radiacyjnego środowiska i ludności, która to sieć oparta jest obecnie na wielu placówkach takich jak: Instytuty Naukowe PAN, Specjalistyczne Wydziały Wyższych Uczelni, JBR-y, Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne i której sprawność zależy od aktualnych zdolnościach pomiarowych tych placówek. Sieć ta koordynowana jest przez Prezesa PAA w trybie rocznych dotacji celowych czy przetargów lub umów międzyresortowych. Jakakolwiek modernizacja, unowocześnienie czy rozbudowa poszczególnych elementów tej sieci zależy od zaradności i zmiennej kondycji finansowej wspomnianych placówek a integracja sieci jest praktycznie niemożliwa. Szczególną troską napawa rozproszony po całym kraju potencjał ekspercki. Obecnie badawczo-rozwojowa działalność w zakresie ORiBJ w Polsce prowadzona jest na ogół przez niewielkie zespoły specjalistów, rozmieszone w wielu instytucjach (około 16 jednostek) wykorzystujących większe urządzenia badawcze (reaktor, cyklotron, wysokoaktywne źródła promieniowania jonizującego) lub utworzone w związku z potrzebami branżowymi (medycyna, górnictwo, obrona kraju). Ocenia się, że ogólna liczba pracowników zajmujących się w polskich placówkach naukowo-badawczych i w uczelniach tematyką ORiBJ, to najwyżej około 210 osób (w tym 130 pracowników naukowych i 80 pracowników naukowo technicznych). Niepokoi wysoka średnia wiekowa tej grupy, niskie zarobki i co z tym idzie brak młodej wykwalifikowanej kadry. Chociaż większość zespołów stara się aktywnie współpracować z organizacjami międzynarodowymi takimi jak Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej, Międzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej (ICRP), Międzynarodowe Stowarzyszenie Ochrony przed Promieniowaniem (IRPA) oraz działa w różnego rodzaju sieciach naukowych i konsorcjach np. European Dosimetry Group (EURADOS), Centrum Radonowe, to żaden z aktualnie prowadzonych projektów w programach ramowych EURATOM – Ochrona przed Promieniowaniem nie jest koordynowany przez instytucję polską. Tylko specjalistyczne i wszechstronnie wyposażone i stabilnie finansowane instytuty badawcze bogatych państw „jądrowych” (Francja, Niemcy, Wielka Brytania), Finlandia jest tu wyjątkiem, dysponują wystarczającym potencjałem, aby skutecznie pozyskiwać finansowanie z UE. Sytuację pogarsza znikome finansowanie tego rodzaju badań w kraju -w największej polskiej instytucji obszaru ORiBJ, Centralnym Laboratorium Ochrony Radiologicznej, pracuje 60 osób, które dysponuje budżetem wynoszącym poniżej 1,5 mln euro, podczas gdy we francuskim Instytucie Ochrony przed Promieniowaniem (IRSN) pracuje ponad 1500 osób, z rocznym budżetem 300 mln euro.
W skali światowej, badania naukowe dotyczące szeroko rozumianej ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego przeżywają swój renesans. Wynika to z ponownego zainteresowania pozyskiwaniem czystej energii z bezpiecznych elektrowni jądrowych, projektu budowy reaktora termojądrowego ITER, zagrożenia użyciem materiałów promieniotwórczych i broni jądrowej w celach terrorystycznych lub militarnych jak i potrzeby jednoznacznego wyjaśnienia skutków działania niskich dawek promieniowania na organizm człowieka, jako podstawy naukowej systemu ochrony radiologicznej. Rozwijana jest też koncepcja objęcia ochroną radiologiczną nie tylko człowieka, ale i środowiska fauny i flory, a więc i rozszerzenie ochrony radiologicznej na inne istoty żywe. Czy będzie w Polsce rozwijana energetyka jądrowa czy nie, utrzymanie i pilne unowocześnienie systemu BRiOR będzie musiało nastąpić chociażby ze względu na wzrost liczby potencjalnych źródeł zagrożenia radiacyjnego kraju, m.in. zwiększenia liczby elektrowni jądrowych krajów sąsiednich zlokalizowanych w pobliżu granic Polski – obecnie 10 czynnych elektrowni jądrowych – (26 bloków – reaktorów energetycznych w odległości do ok. 310 km od granicy), czy wzrostu liczby użytkowników źródeł promieniowania jonizującego m.in. w sektorze medycznym w związku z rozwojem nowych technik badań diagnostycznych i terapeutycznych z zastosowaniem promieniowania jonizującego czy też w związku z podwyższeniem standardów BJiOR przez UE. Budowa nowoczesnej infrastruktury BJiOR dla potrzeb energetyki jądrowej pozwoli natomiast uzyskać fundusze na ten cel z sektora jądrowego i w przyszłości odciążyć budżet państwa.
1 Jeżeli przez atomistykę rozumieć ogólnie dziedziny podstawowej i stosowanej fizyki i chemii jądrowej oraz technik radiacyjnych stosowanych w przemyśle i medycynie w tym również dziedziny związane z bezpieczeństwem jądrowym i ochroną radiologiczną (BJiOR).
2 Wyjątek stanowi stosowania aparatów rentgenowskich w diagnostyce medycznej, radiologii zabiegowej, radioterapii powierzchniowej i radioterapii schorzeń nienowotworowych, kiedy to nadzór taki wykonywany jest przez państwowych wojewódzkich inspektorów sanitarnych (lub odpowiednie służby podległe Ministrowi Obrony Narodowej oraz Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji).
W artykule wykorzystano materiał zawarty w dokumencie „Strategia Atomistyki w Polsce” przekazanym w dn. 19.12.2006 r. Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz materiał zawarty w Rocznym Raporcie PAA 2007 r.