Geologia – Informacja – Środowisko
Dodatek lobbingowy do „RZECZPOSPOLITEJ”
opracowany przez Państwowy Instytut Geologiczny – www.pgi.gov.pl
17 grudnia 2007 r.
Zasoby informacji o wodach podziemnych
„Woda nie jest tylko towarem handlowym takim jak każdy inny, ale raczej dziedziczonym dobrem, które musi być chronione, bronione i traktowane jako takie” – to 1 punkt w preambule do Ramowej Dyrektywy Wodnej. Potraktowanie wody jako wspólnego dobra, które powinno być przekazane następnym pokoleniom w takim stanie, by mogły z nich korzystać dla zaspokojenia swoich potrzeb cywilizacyjnych, ma fundamentalne znaczenie dla polityki Unii Europejskiej w dziedzinie gospodarowania wodami. Dlatego na pierwszym miejscu postawiono ochronę zasobów wodnych oraz konieczność podejmowania działań zmierzających do poprawy stanu wód, w tym również wód podziemnych.
Podstawowym celem Ramowej Dyrektywy Wodnej UE jest ustalenie zasad dla działań na rzecz skutecznej ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych i wód podziemnych. Działania te powinny polegać na zapobieganiu dalszemu pogarszaniu się stanu ekosystemów wodnych oraz dążeniu do poprawy ich stanu, stopniowym ograniczaniu zanieczyszczania wód podziemnych oraz zapobieganiu ich dalszemu zanieczyszczaniu, stopniowym eliminowaniu zrzutów i emisji substancji niebezpiecznych. Ważnym elementem jest również propagowanie zrównoważonego korzystania z wody, uwzględniającego długoterminową ochronę dostępnych zasobów wodnych. Efektem tych wszystkich działań będzie możliwość zapewnienia odpowiedniego zaopatrzenia społeczeństw w wodę dobrej jakości, zarówno z ujęć wód powierzchniowych, jak i ujęć podziemnych.
Od maja 2004 r., a więc od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej prowadzone są prace związane z implementacją dyrektyw Unii Europejskiej w naszym kraju. Wiodącą rolę w Polsce w zakresie dotyczącym wód podziemnych odgrywa Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, który na mocy ustawy Prawo wodne wypełnia zadania państwowej służby hydrogeologicznej (PSH).
Główne zadania służby dotyczą monitorowania i oceny stanu wód podziemnych na obszarze całego kraju i informowania o nim na bieżąco administracji publicznej, wodnej oraz społeczeństwa oraz rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych w celu racjonalnego ich wykorzystania przez społeczeństwo oraz gospodarkę. Bardzo ważną częścią prac hydrogeologicznych jest gromadzenie, przetwarzanie, archiwizowanie oraz udostępnianie wszelkich danych dotyczących wód podziemnych. Dane te zbierane są w kilku bazach i wykorzystywane przez administrację publiczną, środowiska naukowe oraz przez podmioty gospodarcze. Stanowią podstawę niemal wszystkich opracowań hydrogeologicznych wykonywanych w kraju.
Bazy danych hydrogeologicznych Państwowego Instytutu Geologicznego
Państwowy Instytut Geologiczny jest instytucją wprowadzającą obowiązujące w Polsce standardy w zakresie opracowań hydrogeologicznych, projektów badań i dokumentacji zasobów wód podziemnych. Prowadzi szkolenia i kursy dla geologów, ekologów i hydrogeologów, a także pracowników gospodarki wodnej. Utrzymuje kontakty i uczestniczy w międzynarodowej współpracy, głównie z krajami Unii. Zajmuje się promocją ochrony środowiska wodnego kraju i propagowaniem wiedzy na temat zrównoważonego korzystania z zasobów wód podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny jest wiodącym ośrodkiem w kraju w zakresie ilości wykonywanych prac i badań hydrogeologicznych. Duża liczba prac badawczych realizowanych przez nas jest związana z kartografią hydrogeologiczną i bazami danych hydrogeologicznych GIS.
Działania Państwowego Instytutu Geologicznego w zakresie prac badawczo-rozwojowych baz danych hydrogeologicznych PSH wpisują się w założenia dyrektywy INSPIRE. Celem prowadzonych prac rozwojowych baz danych hydrogeologicznych GIS prowadzonych od wielu lat w Instytucie jest zwiększenie i doskonalenie dostępności danych przestrzennych dla zarządzania i podejmowania decyzji w zakresie strategii rozwoju hydrogeologii, gospodarki wodnej zarówno w kraju, jak i w ramach Wspólnoty UE.
Bazy danych PSH i zgromadzone w nich zasoby informacji o wodach podziemnych kraju są wykorzystywane przez administrację geologiczną kraju, administrację gospodarki wodnej, instytucje rządowe i publiczne, ośrodki naukowo-badawcze i uczelnie wyższe.
Baza danych „Bank HYDRO” jest bazą danych hydrogeologicznych, w której gromadzone są dane dokumentacyjne o odwiertach, ujęciach i źródłach wód podziemnych zwykłych, mineralnych i termalnych z obszaru Polski. Zakres informacji przechowywanych w bazie danych obejmuje dane dla ok. 130 tysięcy studni.
Baza danych „Mapa hydrogeologiczna Polski” – jest komputerową (GIS) mapą hydrogeologiczną sporządzoną w cięciu arkuszowym w skali 1:50 000. Zawiera informacje dotyczące głównych i podrzędnych użytkowych poziomów zwykłych wód podziemnych oraz rozszerzoną interpretację hydrogeologiczną tego poziomu wodonośnego, który jest najważniejszym źródłem zaopatrzenia w wodę w regionie objętym arkuszem. Aktualnie arkuszowe bazy danych MhP zostały wprowadzone do utworzonej w systemie GeoMedia Access bazy ciągłej przestrzennie, obejmującej cały obszar kraju. Baza ta jest systematycznie uzupełniana o informacje dotyczące pierwszego od powierzchni poziomu wodonośnego, kształtującego stan wód powierzchniowych i ekosystemów lądowych.
Baza danych „Monitoring wód podziemnych” – zawiera wyniki pomiarów i badań pozyskanych w sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych, obejmującej swoim zasięgiem obszar całego kraju. Baza ta została założona na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Wyniki pomiarów i oznaczeń publikowane są w „Roczniku hydrogeologicznym”, „Kwartalnym biuletynie informacyjnym wód podziemnych” oraz są podstawą do opracowywania i rozpowszechniania komunikatów i prognoz dotyczących bieżącej sytuacji hydrogeologicznej panującej w kraju oraz ostrzeżeń dotyczących zagrożeń hydrogeologicznych. Państwowy Instytut Geologiczny od ponad 30 lat prowadzi monitoring obserwacyjno-badawczy stanu wód podziemnych w ponad 800 punktach badawczych na terenie kraju. Specjaliści Instytutu opracowali szereg poradników metodycznych i instrukcji w zakresie prowadzenia pomiarów, poboru próbek wód i analiz fizyczno-chemicznych oraz interpretacji wyników na potrzeby oceny stanu wód podziemnych.
Baza danych „Krajowy monitoring jakości wód podziemnych” – zawiera wyniki oznaczeń cech chemicznych i fizycznych wód podziemnych o niskiej mineralizacji. Wyniki tych obserwacji, prowadzonych od 12 lat, publikowane są w serii „Biblioteka monitoringu środowiska” jako zeszyty „Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań monitoringowych”.
Baza danych „Główne zbiorniki wód podziemnych” – została założona w 2003 r., a w jej zasobach można znaleźć najważniejsze parametry hydrogeologiczne ponad 160 głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce.
Dane zawarte w bazach hydrogeologicznych są wykorzystywane do realizacji szeregu prac dotyczących wód podziemnych, jak np.:
- realizacja zadań państwowej służby hydrogeologicznej;
- projektowanie ujęć wód podziemnych i ich stref ochronnych;
- sporządzanie programów ochrony wód podziemnych, ochrona środowiska;
- dokumentowanie głównych zbiorników wód podziemnych i ich obszarów ochronnych;
- projektowanie i realizowanie badań hydrogeologicznych regionalnych i lokalnych;
- opiniowanie pozwoleń wodnoprawnych na użytkowanie wód;
- opracowanie planów gospodarki wodnej i warunków korzystania z wód;
- planowanie inwestycji w zakresie gospodarki wodnej;
- planowanie przestrzenne w kraju (kierunki zagospodarowania obszaru kraju);
- wydawanie decyzji związanych z lokalizacją przedsięwzięć uciążliwych dla środowiska.
Wody podziemne geotermalne
Konieczność wzrostu udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym świata (i Polski) wpływa na wyraźny wzrost zainteresowania, szczególnie władz samorządowych, wykorzystaniem wód termalnych głębokich poziomów wodonośnych i to zarówno w aspekcie energetycznym, jak balneologicznym czy rekreacyjnym (Spa). Wysokie koszty inwestycyjne związane z procesem wykorzystania tych wód przy wysokim ryzyku braku sukcesu – wpływają na potrzebę uzyskiwania coraz dokładniejszych informacji na temat warunków występowania wód termalnych. Wiedza na ten temat pochodzi z nielicznych obserwacji hydrogeologicznych wykonywanych w głębokich otworach wiertniczych. Liczba takich otworów wiertniczych wykonanych na obszarze Polski sięga ponad 7000.
Szczególną rolę w rozpoznaniu tych warunków hydrogeologicznych mają głębokie otwory badawcze wykonane na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat przez Państwowy Instytut Geologiczny. W Państwowym Instytucie Geologicznym stworzono zarówno cyfrowe bazy danych geologiczno-geofizycznych (bazy BOHYDORO oraz GEOFLOG) dla ponad 1500 otworów wiertniczych, jak i wykonywane jest systematyczne opracowanie danych z tych otworów. Dla ponad 350 najważniejszych głębokich otworów badawczych wykonana została szczegółowa analiza warstw wodonośnych – potencjalnych ujęć wód termalnych (prace te są i będą systematycznie kontynuowane). Opracowana została również nowa jednolita mapa ziemskiego strumienia cieplnego dla całej Polski, stanowiąca ważny wskaźnik perspektyw pozyskiwania energii geotermalnej (vide Mapa strumienia cieplnego Polski).
Atlas geologiczno-inżynierski Warszawy w skali 1:10 000
Atlas geologiczno-inżynierski Warszawy jest pierwszym w Polsce w pełni cyfrowym opracowaniem zagadnień geologiczno-inżynierskich według zasad GIS. Po analizie ponad 100 tys. otworów archiwalnych i odwierconych dla potrzeb atlasu, do komputerowej bazy danych wprowadzono około 28 000 otworów.
Korzystając z utworzonej bazy danych, opracowano zespół map tematycznych w skali 1:10 000. Przygotowano mapy: gruntów na głębokości 2,0 m, 4,0 m i 10,0 m, gruntów dominujących w profilach pionowych, najmniejszej głębokości występowania zwierciadła
wód gruntowych, hydroizohips pierwszego poziomu wodonośnego, gruntów antropogenicznych, gruntów słabych, warunków budowlanych na głębokości 2,0 m i inne. Mapy te umożliwiają ocenę warunków geologiczno-inżynierskich, są niezwykle przydatne w planowaniu przestrzennym i we wczesnych etapach podejmowania decyzji inwestycyjnych.
Zakończono również prace nad atlasem geologiczno-inżynierskim aglomeracji katowickiej. W chwili obecnej trwają prace nad atlasami Trójmiasta, Krakowa oraz aglomeracji Rybnik – Jastrzębie-Zdrój – Żory. Atlasy są tworzone we współpracy z różnymi instytucjami.
Obszary deficytowe
Jednym z elementów prawidłowej gospodarki wodnej jest wyznaczanie regionalnych obszarów deficytowych, a więc uzyskanie informacji o rozmieszczeniu rejonów, w których istniejące lub prognozowane potrzeby wodne ludności, rolnictwa i przemysłu przekraczają dostępne dla zagospodarowania zasoby wód podziemnych tych rejonów.
Identyfikacja obszarów deficytowych jest najczęściej podstawą do dokonania wstępnej analizy stanu ilościowego wód podziemnych w obszarach dorzeczy i regionów wodnych. Wykorzystywane są również do sporządzania planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy oraz do wyznaczania rejonów, dla których pilne i konieczne jest ustalenie warunków korzystania z wód (wraz z symulacją optymalnego rozrządu zasobów dyspozycyjnych pomiędzy użytkowników ujęć istniejących i projektowanych).
Głównym odbiorcą informacji o rozmieszczeniu takich rejonów, przygotowywanych przez państwową służbę hydrogeologiczną, jest Ministerstwo Środowiska wraz z odpowiednimi organami administracji wojewódzkiej oraz administracji wydzielonej dla zarządzania gospodarką wodną. Wyniki prac powinny być wykorzystywane przy określaniu kierunków działań w zakresie rozpoznawania, ochrony i dystrybucji zasobów wód podziemnych w obszarach deficytowych, dla których należy sporządzać szczegółowe opracowania hydrogeologiczne na bieżące potrzeby zarządzania gospodarką wodną.
dr Lesław Skrzypczyk