Wypowiedź dr. hab. Krzysztofa Szamałka – profesora geologii gospodarczej Uniwersytetu Warszawskiego i Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego, wiceprzewodniczącego Komitetu Zrównoważonej Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN
Współcześnie swobodny dostęp do złóż kopalin oraz możliwość bezpiecznego zaopatrywania się w surowce jest czynnikiem utrzymania wysokiego poziomu konsumpcji, ale także coraz silniej elementem bezpieczeństwa surowcowego.
Dostęp do surowców mineralnych oraz możliwość ich wykorzystania (obecnie i w przyszłości) jest podstawowym warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa gospodarczego kraju i jego zrównoważonego rozwoju. Bezpieczeństwo to jest uzależnione od możliwości pozyskiwania surowców ze źródeł krajowych oraz drogą importu z zagranicy. Dotyczy to zarówno surowców otrzymywanych ze źródeł pierwotnych (eksploatowanych złóż kopalin), jak i ze źródeł wtórnych i odpadów. Bezpieczny, niezależny i niezawodny dostęp do surowców (w wymaganej ilości i jakości, terminach, godziwej cenie) postrzegany jest jako przesądzający o możliwości utrzymania pozycji konkurencyjnej krajów Unii Europejskiej i realizacji strategii lizbońskiej, zakładającej wzrost gospodarczy i zwiększenie zatrudnienia. Warunkami niezbędnymi dla zapewnienia bezpieczeństwa surowcowego kraju są m.in.:
- zapewnienie możliwości pozyskiwania surowców ze źródeł krajowych, pierwotnych i wtórnych,
- racjonalne wykorzystanie surowców krajowych,
- zapewnienie stabilności dostaw surowców deficytowych ze źródeł pozakrajowych.
Zagadnienia bezpieczeństwa surowcowego rozwijane są w postaci doktryn i sposobów działania m.in. w USA oraz Unii Europejskiej. Identyfikacja tzw. critical minerals czy critical raw materials (UE) oraz strategic minerals (USA) mających zasadnicze znaczenie dla utrzymania zdolności produkcyjnej strategicznych dziedzin gospodarki pozwoliła na podjęcie działań na przykład w zakresie gromadzenia rezerw surowcowych czy zmianę polityki poszukiwawczej. W XXI wieku coraz powszechniej występuje problem dostępu do złóż, kopalin. Unia Europejska może mieć poważne trudności nawet w dostępie do tak pospolitych złóż jakimi są złoża kruszywa naturalnego. Dzieje się tak ze względu na rozszerzające się zagospodarowanie przestrzeni i powierzchni terenu poprzez zabudowę trwałymi obiektami. Tym bardziej istotne jest przyjęcie regulacji prawnych związanych z ochroną złóż niezagospodarowanych (odkrytych i udokumentowanych) czy ochroną terenów występowania perspektywicznych złóż kopalin. Takie prace podjęte są w Polsce, przygotowano projekt ustawy o ochronie złóż niezagospodarowanych, choć ich tempo jest niewystarczające. Międzynarodowa wymiana surowcowa Polska choć jest krajem bogatym w złoża kopalin (w porównaniu z wieloma krajami europejskimi) to jednak jest w stanie zaspokoić krajowe zapotrzebowanie na surowce jedynie w niewielkim zakresie. Tylko 14 rodzajów surowców mineralnych zaspokaja krajowe potrzeby w ponad 90%. W Unii Europejskiej Polska jest jedynym producentem renu, głównym producentem miedzi, srebra oraz kadmu i znajduje się w grupie głównych producentów cynku, ołowiu, palladu i dolomitu. Znacząca jest też produkcja platyny, selenu, soli kamiennej, cementu, gipsu i anhydrytu. Szczególną pozycję zajmuje siarka. Polska jest w UE jedynym producentem siarki kopalnej. Znakomita większość surowców mineralnych musi być jednak importowana. Na ponad 140 surowców mineralnych i wyrobów pochodnych konsumowanych w Polsce, około 70 w całości pochodzi z importu. Elementem strategii bezpieczeństwa surowcowego jest właściwy wybór krajów dostawców surowca mineralnego. Kryterium cenowe, aczkolwiek pożądane, nie może być jedynym przesądzającym o wyborze dostawcy. Wiele krajów świata (mimo iż dysponują znacznymi złożami cennych kopalin) ma niestabilną sytuację wewnętrzną, występują w nich konflikty etniczne, religijne, społeczne bądź spory terytorialne z sąsiadami. Czynniki te w znaczący sposób utrudniają bądź uniemożliwiają korzystanie z dostaw surowca. Pozycja rynkowa dostawcy surowca może być także elementem zakłócającym nieskrępowaną wymianę handlową. Świat żyje ciągle pod wrażeniem kłopotów, jakie pojawiły się w ostatnich kilku latach na rynku pierwiastków ziem rzadkich, gdzie podstawowym producentem oraz eksporterem były Chiny. Monopolistyczna pozycja Chin jako producenta pierwiastków ziem rzadkich oraz ich polityka eksportowa wpłynęła na ich bardzo wysoką cenę oraz trudności w pozyskaniu. Zahamowało to okresowo rozwój nowoczesnych technologii materiałowych w wielu krajach, w tym USA, oraz zmusiło do przyjęcia nowych strategii działań (zwiększenie frontu poszukiwań, sięganie po uboższe własne złoża, ponowna przeróbka odpadów górniczych). Trend do zwiększania swoich udziałów na rynku dostaw surowca mineralnego jest oczywistym dążeniem producentów. Wyrazem tej polityki jest globalizacja i koncentracja w sektorze mineralnym. Globalizacja i koncentracja w sektorze mineralnym W ostatnich latach przeprowadzono szereg transakcji przejęć i fuzji w sektorze mineralnym. Szczególnie aktywne na tym polu były koncerny-giganty jak BHP Biliton, Anglo-American, Rio Tinto. Nastąpiła fuzja Glencore i Xstrata w giganta surowcowego Glencore Xstrata produkującego 90 surowców mineralnych ze swoich kopalń na świecie. Taka polityka koncernów pozwala na zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego, poszerzenie oferty, buforowanie cenowe poprzez dywersyfikację produktów pochodzących z różnych grup surowcowych. W ten światowy trend wpisuje się także polski koncern mineralny KGHM Polska Miedź czy Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (na znacznie mniejszą skalę). KGHM dokonał akwizycji złóż miedzi w Kanadzie i Chile, powiększył w ten sposób swoją bazę surowcową, poszerzył ofertę o nowe wydobywane z rud miedzi metale, umocnił swoją pozycję w gronie czołowych 10 producentów światowych miedzi. KGHM prowadzi ostatnio intensywne prace eksploracyjne także w Polsce. Koncentruje się na złożach sąsiadujących z dotychczasowymi kopalniami. Wychodzi bowiem z założenia, że nakłady powinien ponosić na poszukiwania w tych obszarach, które nie tylko są obiecujące pod względem mineralizacji, ale też możliwe do zagospodarowania pod względem ekonomicznym i technologicznym. Dzisiaj w Polsce obecnie obowiązujący podatek od niektórych kopalin praktycznie wyklucza sens inwestowania w budowę od podstaw nowych kopalń miedzi. Opłacalne jest natomiast sięganie z eksploatacją do nowych obszarów z terenów już funkcjonujących kopalń, korzystając przy tym z istniejącej infrastruktury, na przykład zakładów wzbogacania rud czy zbiornika unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Światowa działalność poszukiwawcza jest jednak głównie domeną tzw. junior companies. One podejmują najbardziej ryzykowne poszukiwania, najszybciej reagują na zmieniające się warunki międzynarodowego rynku surowcowego. Ten trend nie jest jeszcze tak widoczny w Polsce. Nie ma jeszcze rodzimych geologicznych firm typu junior companies, w najbliższych latach należy jednak przewidywać ich pojawienie się i rozwój działalności. Niezbędne jest jednak poznanie barier ograniczających ich rozwój i działalność. Warto dostosować nasze prawo do takich przewidywanych sytuacji. Podejmując decyzję o przyznaniu koncesji na poszukiwanie surowców i rozpoznanie złóż warto zadać sobie pytanie, czy taka młoda firma będzie następnie gotowa ponieść nakłady na poszukiwanie złóż kopalin. Oczywiście, sprzedawanie z zyskiem praw do informacji geologicznej czy eksploatacji rozpoznanego złoża jest normalną na świecie działalnością biznesową. Jeśli jednak mamy dbać o konkurencyjność polskich podmiotów i polskiej gospodarki – powinniśmy zwracać uwagę również na ten istotny aspekt. Bariery i ograniczenia Barierą w zwiększonej aktywności firm poszukiwawczych w Polsce jest ciągle problem niewystarczającej jakości i klimatu pracy administracji państwowej. Przewlekłość postępowania koncesyjnego, możliwości interpretacyjne przez organ koncesyjny przepisów prawa geologicznego i górniczego, niepewność odnośnie stabilności przepisów związanych z ekonomiczną stroną działania – daniny publiczne i podatki, niechęć społeczności lokalnej wobec inwestorów są najczęściej wymienianymi barierami i ograniczeniami. Nie są to ponadto wszystkie przeciwności.
Barierę wydobycia kopalin w Polsce stanowią także trzy zasadnicze grupy czynników: 1. u warunkowania naturalne występowania złóż i stan ich bazy zasobowej, 2. u warunkowania ekonomiczne (opłacalności eksploatacji), 3. w ykorzystanie przestrzeni, na której występują złoża kopalin lub obszary perspektywiczne pod względem surowcowym. Czynniki te są często powiązane ze sobą i kumulują się w negatywnych postawach społeczeństwa przeciw działalności górniczej. Ich przezwyciężanie lub minimalizacja skutków powinno być osiągane przez prowadzenie odpowiedniej polityki surowcowej i przy wykorzystaniu odpowiednich środków prawnych oraz polityki podatkowej. Szczególną rolę odgrywać powinno właściwe planowanie zagospodarowania przestrzennego, uwzględniające potrzeby wykorzystania złóż kopalin. W tym przypadku szczególną barierę dla racjonalnego wykorzystania złóż kopalin stanowi brak koordynacji planów zagospodarowania przestrzennego z polityką zagospodarowania złóż znanych i perspektywicznych. Przyszłość surowcowa Wiek XXI będzie wiekiem surowców mineralnych. Dotyczyć to będzie zarówno kwestii ich podaży, jak i jakości. Należy przewidywać, że kopaliny będą wydobywane ze znacznie bardziej skomplikowanych geologicznie i górniczo złóż (położonych znacznie głębiej, mających niższą zawartość składnika użytecznego). Wysokie technologie będą wymagały dostarczania surowców o znacznie wyższej czystości niż obecnie. Wymusi to głębszą przeróbkę kopalin i odzyskiwanie z nich większej gamy surowców mineralnych (w tym pierwiastków ziem rzadkich). Rozszerzeniu ulegnie działalność polegająca na zagospodarowaniu hałd, zwałowisk i nagromadzeń odpadów pogórniczych i poprocesowych. Wprowadzone zostaną nowe technologie poszukiwań i eksploatacji (biohydrometalurgia, podziemne zgazowanie węgla, bezzałogowe kopalnie głębinowe, zagospodarowanie nowych rejonów świata – Arktyka, głębie oceaniczne). Ważną rolę w tym procesie może odegrać Polska. Należy już teraz zintensyfikować prace nad przyjęciem strategii surowcowej kraju uwzględniającej wspomniane trendy oraz oczekiwania przyszłych pokoleń Polaków