Jakość – Normalizacja – Certyfikacja
Dodatek lobbingowy do RZECZPOSPOLITEJ.
9 listopada 2007 r.

Laureat Polskiej Indywidualnej Nagrody Jakości im. prof. Edwarda Kindlarskiego w kategorii nauka w 2007

Jakość jest wszędzie

prof. Tadeusz Borys

Kilka wstępnych refleksji

„Albo wiek XXI będzie wiekiem jakości, albo nie będzie go wcale” jest być może przerysowanym stwierdzeniem, ukazującym nader dobitnie rosnące znaczenie kategorii jakości, przenikającej i współtworzącej każdą sferę życia człowieka. Sugeruje wyraźnie, że przyszłość musi należeć do jakości jako fundamentalnego akcentu rozwoju, choć ilość jest z pewnością niezbędnym, komplementarnym opisem każdej rzeczy. Przekonywałem o tym decydentów politycznych w czasie wszechwładnych rządów ilości i bylejakości. Miałem wielką przyjemność od połowy lat 70. wspólnie profesorami Stanisławem Sudołem, Bronisławem Ojrzanowskim, Krystyna Cholewicką, Lesławem Wasilewskim, Edwardem Kindlarskim, Tadeuszem Wawakiem, Romualdem Kolmanem, a także ówczesnym redaktorem naczelnym „Problemów Jakości” Hipolitem Chojeckim współtworzyć w Polsce klimat dla jakości. Ówczesnymi formami tych działań były m.in. Konkursy Dobrej Roboty, działający na przełomie lat 80. i 90. centralny Zespół do Spraw Jakości oraz na coraz wyższym poziomie merytorycznym organizowane konferencje nt. jakości. Szczególne znacznie miały dla mnie konferencje „Postępy w kwalitologii”, organizowane w ośrodku gdańskim wykreowanym i kierowanym przez prof. Kolmana.

Obecnie z ogromną satysfakcją obserwuję jak idee projakościowe mają swoich wybitnych twórców i propagatorów nie tylko w nauce, ale także w praktyce gospodarczej, a także społecznej. Poszerzyła się zwłaszcza grupa twórców o takie nazwiska jak prof. Jan Jasiczak. prof. Zbigniew Kłos, prof. Andrzej Korzeniowski czy prof. Władysław Mantura z ośrodka poznańskiego, prof. Elżbieta Skrzypek z ośrodka lubelskiego, prof. Stanisław Tkaczyk czy prof. Stefan Doroszewicz z ośrodka warszawskiego, prof. Krystyna Lisiecka z ośrodka katowickiego, prof. Maciej Urbaniak czy prof. Robert Karaszewski z ośrodka toruńskiego, prof. Ignacy Duda, prof. Wacław Adamczyk czy prof. Andrzej Iwasiewicz z ośrodka krakowskiego, prof. Małgorzata Wiśniewska z ośrodka gdańskiego i prof. Katarzyna Szołtysek, prof. Zofia Zymonik czy dr Janusz Zymonik z ośrodka wrocławskiego. Nie jest to oczywiście pełna lista osób współtworzących naukę o jakości Mamy też liczne grono wybitnych praktyków, wśród których Jerzy Szpineter – wielokrotny laureat indywidualnych nagród jakości ma szczególne miejsce.

Czy żyjemy w nadmiarze jakości czy definicji jakości? – o ogólnym sensie kategorii jakości

Ilość i jakość to kategorie uniwersalne, przenikające każdą dziedzinę badań, każda naukę i wszelkie doświadczenie. W wielu dziedzinach wiedzy (ekonomii, socjologii, filozofii itp.) kategorie te przeciwstawia się sobie w pojęciach: „ilościowe”, „jakościowe”, a w statystyce w pojęciach: „cecha ilościowa (zjawisko ilościowe)” i „cecha jakościowa (zjawisko jakościowe)”. Są to też z natury rzeczy podstawowe kategorie kwalimetrii – działu teorii jakości, w którym metody formalne (numeryczne) odgrywają rolę najważniejszą.

W wydanej w 1991 roku książce „Kwalimetria”, przyjąłem założenie, że wyjaśnienie i zrozumienie podstaw tego przeciwstawiania, a jednocześnie względności tych kategorii, jest ogromnie ważne przede wszystkim dla:

• „odsłaniania” istoty (strony) jakościowej przedmiotu badań wielu dyscyplin naukowych oraz wielu sfer życia gospodarczego, społecznego, a także politycznego,
• rozwoju metodyki ujmowania zagadnień jakości przez naukę i praktykę,
• budowy jakościowej terminologii dziedzinowej w oparciu o określoną i zaakceptowaną ogólną definicję jakości; np. definiowanie jakości życia powinno bezpośrednio nawiązywać określonej interpretacji kategorii jakości.

Nie można bowiem tworzyć kolejnych definicji szczegółowych – a jest ich kilkaset – jeśli się nie zna ogólnego sensu jakości jako kategorii przeciwstawnej ilości. Pytanie o ogólny sens jakości jako przedmiotu zarządzania jest niezwykle ważne, ponieważ pojęcie to odnoszone jest niemal wyłącznie do wyrobów (towarów, produktów czy usług), a ma przecież odniesienia bardziej uniwersalne.

Ogromny w ostatnich latach rozwój kwalimetrii – formalnej dziedziny teorii jakości – zgromadził bardzo rzetelną argumentację naukową podającą w wątpliwość zasadność łączenia badania zjawiska ilościowego wyłącznie z liczbowym sposobem opisu i mierzalnością, a badania zjawiska jakościowego i samej jakości – z opisem werbalnym i niemierzalnością. Przy odróżnianiu tego, co ilościowe i jakościowe, należy wrócić do intuicyjnych, a także filozoficzno-logicznych podstaw tego odróżnienia. W języku polskim termin „jakość” pochodzi od słów „jak”, „jaki”, tworzących pytanie: „jaki jest obiekt lub zbiór obiektów?” lub inaczej – „jaka jest natura badanego obiektu lub zbioru obiektów?” w odróżnieniu od pytania: „ile jest obiektów?”. Pierwsze pytanie określa zatem jakościowy aspekt zbioru obiektów, pytanie drugie – aspekt ilościowy.

Interpretacja pierwszego pytania nie jest w nauce i praktyce jednoznaczna. W tym właśnie tkwi od lat źródło braku porozumienia w definiowaniu jakości, lecz także realna, choć nadal niedoceniana, możliwość jego uporządkowania i zmniejszenia „szumu informacyjnego”. Tymczasem słuszne jest założenie, że:

 

Wszystkie dotychczas sformułowane definicje jakości można przydzielić do jednej z dwóch interpretacji:

• wartościującej (oceniającej, preferencyjnej),
• niewartościującej (opisowej, nieoceniającej).

 

Pierwsza interpretacja to przyporządkowanie pytaniu: „jaki jest obiekt lub zbiór obiektów?” treści: „jaka jest ocena obiektu czy zbioru obiektów?”. Jest to interpretacja często spotykana w teorii i języku potocznym. Kiedy używa się np. zwrotu: „nie ilość, lecz jakość”, przez „ilość” rozumie się przede wszystkim liczebność obiektów, a przez „jakość” – albo ich pozytywne oceny (wyraz uznania dla obiektu, jego użyteczności, ocena stopnia zaspokojenia potrzeb, luksusu, doskonałości itp.), albo ogólnie ocenę, która może być pozytywna lub negatywna¹⁾. Przeciwstawianie ilości i jakości może się przejawiać wówczas w zwrocie: „nie ilość, lecz dobra/wysoka jakość”, „lepsza/wyższa lub gorsza/niższa jakość”, „dobra/wysoka lub zła/niska jakość” (por. rys. 1.).

Rys. 1. Dwie interpretacje wartościujące jakość. Źródło: opracowanie własne.

Druga interpretacja pytania: „jaki jest obiekt lub zbiór obiektów?” to podkładanie następującej niewartościującej treści: „jaka jest natura (istota) obiektu lub zbioru obiektów?”. To właśnie ta interpretacja tworzy bardzo klarowne podstawy rozróżnienia cech ilościowych od jakościowych, polegające na przeciwstawianiu liczebności zbioru obiektów (ich ilości) ich naturze (istocie). Cecha jakościowa (kwalitatywna) jest to cecha, której realizacje wyrażają naturę obiektów, a cecha ilościowa (kwantytatywna) jest to cecha, której realizacje wyrażają liczebności (moce) zbioru obiektów i jego podzbiorów (podzbiorowości, próbek). Ta interpretacja jakości informuje o podobieństwach lub różnicach jakościowych obiektów – obiekty mniej (np. parasolka i samochód) lub bardziej podobne pod względem jakościowym (np. samochód osobowy i ciężarowy) – i jest rozpoznawalna przez definiowanie jakości jako zbioru cech lub zbioru właściwości. Ta grupa definicji może mieć także postać bardziej rozbudowaną. Tak ogólne ujęcie kategorii jakości pozwala łatwo dostrzec aspekty jakościowe każdego obiektu: wyrobu, środowiska, idei filozoficznej, gminy czy życia. A oto kilka przykładów definicji wartościujących i niewartościujących:

Podejście wartościujące:

jakość = to ocena; to stopień …

• stopień, w jakim zbiór inherentnych właściwości spełnia wymagania (wg normy PN-EN ISO 9000:2001)²⁾,
• stopień, w jakim zbiór właściwych dla produktu lub usługi charakterystyk spełnia sformułowane oczekiwania (R. Karaszewski)³⁾,
• stopień osiąganej przez przedmiot doskonałości (Platon)⁴⁾,
• stopień, w jakim zestaw naturalnych właściwości wyrobu, usługi, systemu lub procesu spełnia wymagania klienta lub innych stron zainteresowanych (P. Grudowski)⁵⁾

Podejście opisowe:

jakość = to zbiór cech

• zespół swoistych cech odróżniających dany przedmiot od innych przedmiotów tego samego rodzaju (Arystoteles)⁶⁾,
• zbiór cech, których wartości opisują naturę względnie jednorodnego zbioru obiektów (T. Borys)⁷⁾

Co integruje różne jakości? – o szczególnej roli jakości życia

Kategoria jakości życia (Quality of Life) w ostatnich latach budzi coraz większe zainteresowanie nie tylko przedstawicieli wielu dziedzin nauki, ale także decydentów i szeroko rozumianej opinii publicznej. Publikowana corocznie Diagnoza społeczna – warunki i jakość życia Polaków⁸⁾ istotnie zwiększa to zainteresowanie. Jakość życia jest jednym z najważniejszym Paneli Tematycznych Narodowego Programu Foresight „POLSKA 2020” w ramach Pola Badawczego „Zrównoważony Rozwój Polski”.

W tym zainteresowaniu widać coraz bardziej wyraźniej podstawową refleksję, którą można streścić w następujących dwóch pytaniach:

1. czy jakość życia nie powinna być celem nadrzędnym wszystkich naszych działań, a zwłaszcza działań wszystkich środowisk twórczych? Na szczęście pytanie to staje się coraz bardziej retoryczne, co jest wyraźnym znakiem postępu. Jakość życia jest więc z pewnością kluczowym zagadnieniem badawczym o charakterze interdyscyplinarnym i powinna znaleźć eksponowane miejsce w strukturze celów planowania strategicznego rozwoju na każdym poziomie zarządzania (gmin, powiatów itd.);
2. jakiej jakości życia, opartej na jakim systemie wartości działania te powinny być podporządkowane? W tej części refleksji brak często podstawowego uporządkowania, co często prowadzi do teoretycznych i praktycznych sprzeczności, a także do dość powszechnego zjawiska nietolerancji.

Jakość życia jako dziedzina nauki ma z natury rzeczy rozproszony po różnych dyscyplinach przedmiot swych badań. Problemami jakości życia zajmują się m.in. filozofia, socjologia, psychologia, aksjologia, ekonomia i statystyka. Jakość życia jest lub powinna być podstawowym przedmiotem zainteresowania każdego człowieka. Jest to bowiem kategoria wyrażająca stopień samorealizacji człowieka w ujęciu holistycznym (przy równowadze dobrobytu, dobrostanu i błogostanu) lub w ujęciu mniej czy bardziej zawężonym, np. z punktu widzenia konsumpcji dóbr materialnych zaspokajających jego potrzeby (przy dominacji dobrobytu nad dobrostanem i błogostanem).

Jakość życia a jakości użytkowe

Klasyczna teoria jakości to dziedzina zajmująca się niema wyłącznie obiektami użytkowymi, głównie efektami procesu produkcyjnego (wyrobami, towarami) oraz coraz częściej usługami. Teoria ta łączona jest na ogół z taki dziedzinami jak:

• teoria użyteczności,
• zarządzanie jakością,
• audity i statystyczna kontrola jakości (SKJ),
• towaroznawstwo,
• logistyka,
• normalizacja,
• metrologia,
• teoria niezawodności,
• teoria odnowy (eksploatacji),
• wzornictwo przemysłowe, w tym ergonomia,
• teoria postępu technicznego itp.

Wszystkie te dziedziny mają bardzo bogata literaturę przedmiotu i duże tradycje badań naukowych. Odnosi się to zwłaszcza do teorii użyteczności, w której miary użyteczności dobra jako funkcje konsumpcji, gustów, preferencji i naśladownictwa, wiązane są zazwyczaj z dochodami nabywcy oraz z teoria popytu i równowagi. W ostatnich latach badania te koncentrują się wokół problemów zarządzania jakością. Ich przedmiotem jest zwłaszcza instrumentarium praktycznego zarządzania jakością (metody, techniki, modele itp.) oraz główne zagadnienia organizacji wprowadzania znormalizowanych systemów zarządzania.

Jakość towarów jest jednym z głównych determinant cząstkowych jakości życia, takich m.in. jak zdrowie, prowadzenie gospodarstwa domowego, warunki mieszkaniowe, samopoczucie psychiczne. Jakość życia to z pewnością jakość integrująca wszystkie inne jakości !!!

Jakość życia a struktura celów zrównoważonego rozwoju

Jakość życia jest podstawowym celem większości współczesnych koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego, który jest ściśle powiązany z ideą rozwoju zrównoważonego. W wielu bowiem definicjach rozwój zrównoważony rozumiany jest jako cel umiejscowiony na wysokim poziomie struktury hierarchicznej celów strategicznych ściśle powiązany z kategorią jakości życia. Na wysokim poziomie ogólności istnieje zgodność poglądów, że zrównoważony rozwój ma zapewnić jakość życia, tzn. lepsze zaspokojenie psychicznych i fizycznych potrzeb człowieka poprzez prawidłowe ułożenie jego stosunku do środowiska przyrodniczego.

Szczególną, choć nie wyłączną, rolę w zapewnieniu realizacji „społecznych celów nadrzędnych” odgrywa utrzymanie funkcji ekologicznych środowiska przyrodniczego. W praktyce planowania to ujęcie zrównoważonego rozwoju jest uwzględniane w podziale celów strategicznych na nadrzędne, główne (bezpośrednie) i szczegółowe. Szczególnie eksponowane miejsce w tej hierarchii celów powinna zajmować kategoria jakości życia jako cel nadrzędny rozwoju na różnych poziomach zarządzania (międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym).

Wielość kierunków badań wynika z różnych interpretacji tej kategorii oraz stosowania specyficznych dla danej dyscypliny narzędzi i metod pomiaru. Bardzo często te różne podejścia do identyfikacji i oceny jakości życia mają charakter komplementarny. Niekiedy też są odzwierciedleniem istotnych różnic w systemach wartości, będących podstawą dokonywanych ocen⁹⁾. Jakość życia to przede wszystkim kategoria integrującą wszystkie inne jakości (w tym tzw. jakości użytkowe), które stają się w ten sposób jakościami cząstkowymi wyjaśniającymi naturę życia i podstawy jego oceny¹⁰⁾.

Jakość życia a pojęcie rozwoju

Jest oczywiste, że jakość życia w różnych jego fazach podlega zmianom, a zatem nieodłącznie jest lub powinna być związana z rozwojem. Rozwój i konkretyzacja jego pozytywności w odniesieniu od jakości życia ujawnia się w dwóch ważnych rozróżnieniach dotyczących:

1. wartościującego lub nie wartościującego charakteru jakości życia; to drugie spojrzenie na jakość życia wysuwa jako oczywisty i fundamentalny problem globalności i zrównoważenia lub cząstkowości i braku równowagi w jakości życia; chodzi tu więc zakres tego pojęcia, czyli o holistyczność czy zawężenia wymiarów jakości życia;
2. obiektywnego lub subiektywnego charakteru tej kategorii.

W rozróżnieniu pierwszym, deskryptywna (opisowa) jakość życia to interpretacja nie wartościująca. Jakość życia w tym ujęciu to zbiór cech, których wartości opisują naturę życia, czyli jego różne przejawy (aspekty, dziedziny czy sfery). W języku potocznym w tym sensie używamy takich zwrotów jak: inna, różna, podobna jakość życia, itp. W tej interpretacji używanie takich zwrotów jak lepsza, gorsza jakość życia nie ma sensu. Opisową jakość życia wyznacza zakres obserwacji różnych dziedzin życia. W interpretacji opisowej pod pytanie: „jakie jest życie?” podkłada się treść „jak jest istota, natura życia?”. W największym uproszczeniu życie to zespół przemian fizycznych, psychicznych i duchowych warunkujących funkcjonowanie organizmu. W zależności od obiektu można mówić o jakości życia człowieka, zwierząt itp.

Wyznaczanie obszarów obserwacji życia poprzez określenie zbioru cech oraz obserwowanych dziedzin (sfer, podzbiorów cech, determinant) generuje globalną jakość życia (pełne pole obserwacji tej kategorii) i cząstkowe jakości życia (dziedzinowe pola obserwacji jednej lub kilku dziedzin). Problem zakresu jakości budzi od lat wiele kontrowersji. W literaturze podzbiory te tworzone są w różny, mniej lub bardziej rozbudowany sposób przy dużej zbieżności podstawowego zakresu obserwacji. W zależności od poziomu ogólności można tu wyróżnić co najmniej siedem propozycji dezagregacji jakości globalnej na:

1. dwie subglobalne jakości życia – typu „mieć” (dobrobyt) i typu „być” (dobrostan); wydaje się, że podział ten nie uwzględnia trzeciego wymiaru – błogostanu, który dopełnia „łączną” holistyczność i spójność sfery fizyczności, sfery psychiki i sfery duchowości,
2. trzy dziedzinowe jakości życia – społeczną, ekonomiczną i środowiskową, z możliwością wyróżnienia dziedziny czwartej – instytucjonalnej (instytucjonalna jakość życia),
3. sześć dziedzinowych jakości życia – rodzinną, somatyczną, psychiczną, środowiskową, siedliskową i zawodową¹¹⁾,
4. siedem dziedzinowych jakości życia (według grup potrzeb) w metodzie genewskiej – wyżywienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, rekreacja, zabezpieczenie społeczne i zagospodarowanie materialne¹²⁾,
5. dziewięć dziedzinowych jakości życia – dochody i wydatki ludności, zagrożenie ubóstwem i ubóstwo, warunki mieszkaniowe, bezrobocie, zdrowie i jego zagrożenie, edukacja, bezpieczeństwo, środowisko naturalne i styl życia¹³⁾,
6. trzynaście dziedzinowych jakości życia według Campbella – małżeństwo i życie rodzinne, zdrowie, sąsiedztwo, przyjaciele i znajomi, życie w USA, miejsce zamieszkania, mieszkanie, praca zawodowa i domowa, czas wolny, wykształcenie i jego przydatność oraz bezpieczeństwo finansowe¹⁴⁾,
7. szesnaście dziedzinowych jakości życia według GUS – dzieci (satysfakcja z własnych dzieci), życie osobiste, zdrowie, samopoczucie psychiczne, sąsiedzi, posiadanie przyjaciół, praca zawodowa, prowadzenie gospodarstwa domowego, miejsce zamieszkania, warunki mieszkaniowe, sposób spędzania wolnego czasu, ilość wolnego czasu, sytuacja materialna i realizacja zasad demokracji w kraju¹⁵⁾.

Przedstawione przykładowo zakresy jakości życia wyraźnie sugerują ich zależność od systemów wartości. Szczególnie wyraźnie to widać w pierwszej dezagregacji globalnej jakości życia – ograniczanie jej zakresu do sfery fizyczno-materialnych i psychicznych potrzeb jest wyraźnym i nieuprawnionym zawężeniem „globalności” jakości życia.

W badaniach jakości życia występuje często wartościujące jej rozumienie. W języku potocznym w tym sensie używamy takich zwrotów jak: wyższa, niższa jakość życia; niski, wysoki poziom jakości życia; lepsza, gorsza jakość życia itp. W interpretacji wartościującej pod pytanie „jakie jest życie?” podkłada się treść „jaka jest ocena życia?”. Należy tu wyjaśnić pewne nieporozumienia, które występują nie tylko w literaturze, ale i w praktyce. Chodzi tu o dwa twierdzenia: pierwsze, że jakość życia to kategoria szersza niż poziom życia, który odnoszony jest do potrzeb zaspokajanych za pomocą dóbr materialnych i usług (jakość życia typu „mieć”) i drugie, że jakość życia to zupełnie co innego niż poziom życia. Twierdzenie pierwsze budzi poważne wątpliwości, ponieważ poziom życia (a ściślej mówiąc – poziom jakości życia) to komparatywne wyrażenie jakości życia, które wcale nie przesądza, czy jakość ta określona jest na globalnej czy cząstkowej jakości opisowej; np. w Długofalowej strategii (…) właśnie globalna, opisowa jakość życia określana jest poziomem życia, a jego ocena (percepcja) jakością życia¹⁶⁾.

Z kolei rozróżnienie jakości obiektywnej i subiektywnej bliskie jest podziałowi na fenomenalistyczne i normatywne ujęcie jakości życia. Jakości te są rodzajami jakości wartościującej, wynikającymi z dwóch podejść do oceny (preferencji) stanów opisowej jakości życia. Dlatego też ze względów semantycznych należałoby raczej mówić o obiektywizacji i subiektywizacji ocen jakości życia, czy dwóch różnych punktów widzenia na problematykę „powodzenia w życiu”.

Podejście pierwsze jest często spotykane w pracach statystycznych. Istota obiektywizacji oceny jakości życia (użycie względnie obiektywnych mierników oceny) polega na statystycznym pomiarze wartości cech (np. dochód, wykształcenie, liczba dzieci, sposób odżywiania itp.) lub budowanych na ich podstawie wskaźników opisujących jakość życia, identyfikacji indywidualnych funkcji preferencji oraz ich syntetyzacji globalnej (miary syntetyczne) lub w podzbiorach (miary subsyntetyczne). Określamy w ten sposób obiektywny poziom jakości życia, a stosowane w tym procesie funkcje preferencji są odzwierciedleniem przyjętego systemu wartości, wzorców porównawczych (empirycznych lub teoretycznych) itp. I ta metoda ma pewne elementy subiektywizmu tkwiące w wyborze formuły syntetyzacji, funkcji preferencji itp. Rodzajem pomostu między jakością obiektywną a subiektywną jest definicja J. Rutkowskiego, który określa jakość życia jako zbiór potrzeb, których zaspokojenie czyni ludzi szczęśliwymi¹⁷⁾. Jest to, według proponowanej w tej pracy konwencji semantycznej, typowa definicja opisowej jakości życia wyrażonej w języku potrzeb. Stwierdzenie stanu zaspokojenia tych potrzeb (stanów jakości życia) stwarza podstawę do określenia obiektywnego poziomu jakości życia. Przykładem takiej oceny jest metoda genewska (UNRISD) oparta na wzorcach (normach) zaspokojenia potrzeb. I tu też można wskazać konkretne elementy subiektywności w podejściu badającego. Dotyczy to zarówno doboru grup potrzeb uwzględnianych w analizie, jak i określenia mierników ich zaspokojenia oraz wartości progowych (wartości maksymalnej i minimalnej) poziomu tego zaspokojenia. Rozwój badań w zakresie oceny jakości obiektywnej tradycyjnie wiąże się eksponowaniem materialnych warunków życia i z rozwojem metodyki pomiaru wartości cech ekonomicznych, czyli z szacowaniem dobrobytu ekonomicznego, rozszerzanego o niektóre aspekty (wskaźniki) społeczne określające kategorię dobrobytu społecznego i wzbogacanego w ostatnich latach o elementy związane z poszanowaniem zasobów naturalnych. Proponowane podejście i rozumienie jakości obiektywnej jest w dużym stopniu zgodne z definicją komisji ekspertów ONZ, według której pojęcie jakości życia to „całokształt rzeczywistych warunków życia ludzi oraz stopień ich materialnego i kulturalnego zaspokojenia potrzeb”¹⁸⁾.

Podejście drugie oparte jest – w odróżnieniu od podejścia pierwszego zawierającego tylko pewne elementy subiektywizmu – na pełnej, psychologicznej „subiektywizacji” oceny jakości życia (użycie subiektywnych mierników oceny). Definiowanie subiektywnego poziomu jakości życia (lub po prostu subiektywnej jakości życia) to dotychczas domena przedstawicieli nauk socjologicznych i psychologicznych, posługujących się dla określania istoty tego pojęcia takimi terminami jak poziom zadowolenia, satysfakcji czy optymizmu dla estymacji (przybliżenia) trudnowymiernej kategorii poziomu szczęścia. Przykładem takiej definicji jest określenie subiektywnej jakości życia jako stopnia satysfakcji (zadowolenia) człowieka z całej swojej egzystencji. Podobnych definicji jest w literaturze wiele. Często też stwierdza się , że jakość życia związana jest z poszukiwaniem „dobrego”, godnego życia, w którym w stopniu równym co potrzeby konsumpcyjne byłyby zaspokajane potrzeby psychospołeczne¹⁹⁾. Można zatem stwierdzić w podsumowaniu, że subiektywna jakość życia człowieka to poziom szczęścia (szacowany zadowoleniem, satysfakcją itp.) ze stopnia zaspokojenia jego różnorodnych potrzeb, lub inaczej – poziom szczęścia (zadowolenia, satysfakcji itp.) z posiadanej jakości opisowej (deskryptywnej).

Systemy wartości jako konkretyzacja pozytywności rozwoju jakości życia

Ten fragment pracy dotyczy ważnego zagadnienia, którego istotę określa następujące pytanie: komu, jakim obiektom, przypisujemy kategorię jakości życia i od czego to zależy? Zagadnienie to jest w dużym stopniu kontynuacją rozważań na temat relacji między jakością obiektywną a subiektywną oraz stopnia zrównoważenia jakości życia.

Jest oczywiste, że w ocenach jakości życia decydującą rolę odgrywają systemy wartości (aksjologiczne). Operacjonalizacja kategorii jakości życia wynika bowiem bezpośrednio ze zróżnicowania akceptowanego społecznie pola etycznego, tworząc w ten sposób drugi podstawowy nurt badań o charakterze interdyscyplinarnym. Kwestie te należą od wielu lat do podstawowych problemów teoretycznych i aplikacyjnych związanych ze zrozumieniem istoty jakości życia oraz jej pomiarem. Można tu wyodrębnić dwie podstawowe opcje różniące się zasadniczo zakresem podmiotowości etycznej²⁰⁾:

1. w pierwszej opcji podmiotowość ta, a zatem kategoria jakości życia, przynależy tylko człowiekowi. Opcja ta pozwala wyróżnić egocentryczną i antropocentryczną jakość życia, Egocentryczną jakość życia określaną przez płaszczyznę etyczną egocentryzmu indywidualnego i grupowego, zakładającą podmiotowość etyczną jedynie tej części społeczeństwa, z którą się obecnie utożsamiamy, czyli z wyraźnie ograniczoną perspektywą czasowa (obecne pokolenie) i przestrzenną (jakość mojego życia, jakość życia mojej rodziny, jakość życia mojej społeczności lokalnej itp.). Antropocentryczna jakość życia jest określana przez szerszą niż w przypadku egocentryzmu płaszczyznę etyczną antropocentryzmu, uznającego podmiotowość etyczną każdego człowieka niezależnie od perspektywy czasowej i miejsca (obecne i przyszłe pokolenia niezależnie od płci, rasy, wyznania, wieku itp.). Ten rodzaj jakości życia można z pewnością uznać za poziom minimalny z punktu widzenia zasad zrównoważonego rozwoju. Uwzględnia on bowiem podstawową zasadę tej koncepcji rozwojowej, a mianowicie zasadę sprawiedliwości międzygeneracyjnej, która jest istotą wielu międzynarodowych jak i krajowych definicji zrównoważonego rozwoju;
2. w drugiej opcji podmiotowość etyczna i kategoria jakości życia rozszerza się na inne – poza człowiekiem – obiekty; w ramach tej opcji można kolejno wyróżnić: patocentryczną jakość życia (rozszerzającą podmiotowość etyczną na wszystkie istoty zdolne według oceny człowieka odczuwać cierpienie, a zwłaszcza na wybranych przez człowieka przedstawicieli świata zwierząt), biocentryczną jakość życia (rozszerzającą podmiotowość etyczną na wszystkie istoty żywe), holistyczną jakość życia o najszerszej płaszczyźnie etycznej (uznająca podmiotowość etyczną całej Planety – jakość życia Matki Ziemi, czyli ekocentryczna jakość życia i kosmosu – jakość życia wszechświata, czyli kosmocentryczna jakość życia).

Kilka refleksji końcowych

• „Albo wiek XXI będzie wiekiem jakości, albo nie będzie go wcale” jest być może przerysowanym stwierdzeniem, ukazującym nader dobitnie rosnące znaczenie kategorii jakości, przenikającej i współtworzącej każdą sferę życia człowieka;
• Nie można bowiem tworzyć kolejnych definicji szczegółowych – a jest ich kilkaset – jeśli się nie zna ogólnego sensu jakości jako kategorii przeciwstawnej ilości. Pytanie o ogólny sens jakości jako przedmiotu zarządzania jest niezwykle ważne, ponieważ pojęcie to odnoszone jest niemal wyłącznie do wyrobów (towarów, produktów czy usług), a ma przecież odniesienia bardziej uniwersalne;
• Wszystkie dotychczas sformułowane definicje jakości można przydzielić do jednej z dwóch interpretacji:
  • wartościującej (oceniającej),
  • niewartościującej (niedoceniającej);
• jakość towarów jest jednym z głównych determinant cząstkowych jakości życia, takich m.in. jak zdrowie, prowadzenie gospodarstwa domowego, warunki mieszkaniowe, samopoczucie psychiczne. Jakość życia to z pewnością jakość integrująca wszystkie inne jakości !!!;
• jakość życia w różnych jego fazach podlega zmianom, a zatem nieodłącznie jest lub powinna być związana z rozwojem. Rozwój i konkretyzacja jego pozytywności w odniesieniu od jakości życia ujawnia się w dwóch ważnych rozróżnieniach dotyczących: 1) wartościującego lub nie wartościującego charakteru jakości życia; to drugie spojrzenie na jakość życia wysuwa jako oczywisty i fundamentalny problem globalności i zrównoważenia lub cząstkowości i braku równowagi w jakości życia; chodzi tu więc zakres tego pojęcia, czyli o holistyczność czy zawężenia wymiarów jakości życia; 2) obiektywnego lub subiektywnego charakteru tej kategorii;
• w ocenach jakości życia decydującą rolę odgrywają systemy wartości (aksjologiczne). Jest to ważne zagadnienie, którego istotę określa następujące pytanie: komu, jakim obiektom, przypisujemy kategorię jakości życia i od czego to zależy? Zagadnienie to jest w dużym stopniu kontynuacją rozważań na temat relacji między jakością obiektywną a subiektywną oraz stopnia zrównoważenia jakości życia.

 

 

Tadeusz Borys – profesor nauk ekonomicznych, kierownik Katedry Zarządzania Jakością i Środowiskiem jeleniogórskiego Wydziału Gospodarki Regionalnej i Turystyki Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Od lat prowadzi badania na pograniczu trzech dziedzin naukowych: teorii jakości, w tym kwalimetrii, teoretycznych podstaw nowych paradygmatów rozwoju oraz statystyki.

 

1) Taka interpretacja jest typowa dla języka polskiego.

2) PN-EN ISO 9000:2001 Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia, 2001, s. 25. Definicja ta zostanie ponownie przypomniana w rozdziale 3.

3) R. Karaszewski, Systemy zarządzania jakością największych korporacji świata i ich dyfuzja (zjawisko, rozwój, znaczenie), UMK, Toruń 2000, s. 36.

4) A. Hamrol, W. Mantura, Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 2005, s. 20.

5) P. Grudowski, Jakość, środowisko i bhp w systemach zarządzania, AJG, Bydgoszcz 2003, s. 9.

6) Tamże, s. 20.

7) T. Borys, wyd. cyt., s. 17.

8) Por. Diagnoza społeczna 2007- warunki życia i jakość życia, J. Czapiński (red.), T. Panek (red.), wyd. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 10 wrzesień 2007.

9) Por. J. Maciuszek, Metody oceny jakości życia [w:] T. Wawak (red.) Społeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakości, wyd. EJB. Kraków 1997, s. 77

10) Por. T. Borys, Jakość życia jako kategoria badawcza i cel nadrzędny, [w:] A. Wachowiak (red.) Jak żyć, wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 2001.

11) Por. R. Kolman, Próba wartościowania jakości życia [w:]. R. Kolman (red.), Kwalitologia, lepsza jakość życia, wyd. NOT, Gdańsk 1977.

12) Por. J. Drewnowski , W. Scott, The Level of Living Index, UNRISD, Geneva, „Report”, 1966, nr 4 oraz J. Drewnowski, Studies in the Measurement of Level of Living and Welfare. UNRISD, 1970 ,

13) Por. Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju. wyd. CSS, Warszawa 2000.

14) Por. A. Campbell, Subjective measures of well-being, „American Psychologist” 1976,nr 2.

15) Por. J. Maciuszek, Metody…op.cit.,

16) Por. Polska 2025. Długofalowa… op.cit. ,s. 149.

17) J. Rutkowski, Jakość życia. Koncepcja i projekt badania. „Z Prac ZBSE”, 1987, nr 162.

18) J. Piasny, Problem jakości życia ludności oraz źródła i mierniki ich określenia. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i socjologiczny”, 1993, nr 2, s.74, B. Wejnert, Problematyka subiektywnej i obiektywnej oceny jakości życia w badaniach amerykańskich, [w:] A. Wachowiak (red.), Jak żyć ,wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 2001

19) por. np. J. Rutkowski, Jakość…op.cit.

20) por. m.in. T. Borys, Jakość życia jako… op.cit., G. Dobrzański, Dylematy trwałego rozwoju. [w:] B. Poskrobko (red.) Sterowanie ekorozwojem praca zbiorowa, t.1. Politechnika Białostocka, Białystok 1998, s. 159 i T. Borys, Jakość życia a zrównoważony rozwój, „Ekonomia i Środowisko”, Białystok 2001, nr 2.