Ochrona Środowiska XVIII
Dodatek reklamowy do RZECZPOSPOLITEJ.
nr 268 (6648) 18 listopada 2003 r.

Ochrona środowiska w UE

Szansa i wyzwania dla Polski

Rozmowa z Czesławem Śleziakiem, ministrem środowiska

Ochrona środowiska jest jednym z najszybciej rozwijających się obszarów współpracy krajów należących do Unii Europejskiej. Od kiedy UE zaczęła traktować ten temat jako jeden z najistotniejszych w swojej polityce?

Unijna kariera ochrony środowiska zaczęła się w 1972 roku w Paryżu. Przywódcy krajów Wspólnoty zobowiązali wtedy Komisję Europejską do opracowania specjalnego programu działań, którego celem była poprawa stanu środowiska – impulsem tej inicjatywy stała się konferencja ONZ poświęcona środowisku. Od początku lat siedemdziesiątych przybywało aktów prawnych, programów i wspólnych inicjatyw. Dopiero jednak dzięki Jednolitemu Aktowi Europejskiemu z 1987 r. Wspólnota Europejska zyskała wyraźne upoważnienie do prowadzenia twardej polityki w zakresie ochrony środowiska. Ostatecznie zasada trwałego i harmonijnego rozwoju gospodarczego została umieszczona w preambule Traktatu Amsterdamskiego, a zgodnie z jego 2 artykułem Unia powinna dążyć do wysokiego poziomu ochrony środowiska. W Traktacie z Maastricht określono potrójny cel działań dotyczących środowiska naturalnego. Składają się na niego: zachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska naturalnego, ochrona zdrowia człowieka oraz rozważne i racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych. Dzisiaj UE walczy o wcielenie w życie ważnych dla świata inicjatyw – m.in. ratyfikacji protokołu z Kioto, który zakłada redukcję gazów cieplarnianych do atmosfery.

W jaki sposób prawo unijne reguluje kwestie ochrony środowiska?

Przepisy unijne dotyczące ekologii liczą ponad trzysta aktów prawnych, obejmujących dyrektywy, rozporządzenia, decyzje i zalecenia. Przepisy dotyczące ochrony środowiska służą nie tylko zapewnieniu właściwej jakości poszczególnych komponentów środowiska, ale także eliminowaniu barier handlowych, które mogłyby powstać, gdy brakuje jednolitych standardów ekologicznych. Akty prawne dotyczą m.in. ochrony wód przed zanieczyszczeniami. W tej dziedzinie poddano ścisłej regulacji odpływ substancji toksycznych, ustalono limity dla rtęci, kadmu, lindanu, DDT, pięciochlorofenolu, czterochlorku węgla. Poddano także kontroli i stopniowej redukcji ścieki zawierające dwutlenek tytanu, wywołujący tzw. czerwony szlam. Określono też normy jakościowe dla wód w kąpieliskach oraz dla wody do picia i wody słodkiej do hodowli ryb i skorupiaków. Zanieczyszczaniu atmosfery mają zapobiec dyrektywy regulujące m.in. emisje dwutlenku siarki, tlenków azotu, pyłów. Komisja Europejska opracowała program roboczy, dotyczący analizy efektu cieplarnianego i sposobów ograniczania emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Przyjęto również dyrektywy określające dopuszczalny hałas dla samochodów osobowych, ciężarowych, motocykli, ciągników, samolotów ponaddźwiękowych, kosiarek i maszyn budowlanych. Od 1975 roku Wspólnota reguluje także sposób gromadzenia, składowania, przetwarzania odpadów. Specjalnymi zasadami objęła odpady produkowane przez przemysł (np. odpady tytanu, zużyte oleje i odpady radioaktywne). Unia Europejska kładzie szczególny nacisk na ponowne wykorzystanie papieru, tektury i pojemników po napojach, a główną zasadą jest unieszkodliwianie odpadów w miejscu ich powstania. W 1982 r. przyjęto dyrektywę, która nakłada na zakłady produkujące i wykorzystujące substancje niebezpieczne obowiązek informowania władz o potencjalnych zagrożeniach i przygotowaniu planów ratowniczych. Wspólnota przyjęła środki mające na celu redukcję chlorofluorowęglanów, które niszczą warstwę ozonową. W 1986 roku sporządzono Europejski Wykaz Istniejących Substancji Chemicznych, który zawiera dane do wiadomości, oceny i kontroli. Kraje UE mają na celu nie tylko niedopuszczenie do zanieczyszczenia środowiska lub likwidowanie powstałych szkód, ale przede wszystkim zachowanie przezorności ekologicznej – ten cel realizują, m.in. przez stosowanie tzw. najlepszych dostępnych technik (Best Available Techniques – BAT), czyli takich rozwiązań organizacyjnych, metod działania i urządzeń technicznych, które wywierają możliwie niewielki szkodliwy wpływ na środowisko. Koncepcja BAT została włączona do dyrektywy 96/61 z 1996 r. w sprawie zintegrowanego zapobiegania i redukcji zanieczyszczeń, w nowych zakładach obowiązuje ona od 1999 r., a w już istniejących zacznie obowiązywać od roku 2007. Ponadto każdy producent, stwarzający potencjalne bardzo wysokie zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzi, musi uzyskać zintegrowane pozwolenie ekologiczne, określające emisję zanieczyszczenia na poziomie, który będzie bezpieczny dla środowiska naturalnego jako całości oraz zapobiegnie przemieszczaniu się zanieczyszczeń z jednego elementu środowiska do następnego. Zintegrowane pozwolenie jest wydawane na podstawie precyzyjnych przepisów, które przewidują konsultacje społeczne, dzięki nim społeczności lokalne mają wpływ na decyzje bezpośrednio ich dotyczące, mogą się również wypowiedzieć, czy akceptują określone skutki działalności na swoim terenie. W latach 90. zmieniono podejście do problemów ochrony środowiska – uznano, że w celu skutecznego ograniczenia presji na środowisko konieczne jest uwzględnienie wymagań ekologicznych w politykach sektorowych Wspólnoty. W 1993 roku powołano Europejską Agencję ds. Środowiska, której zadaniem jest gromadzenie, udostępnianie i upowszechnianie informacji o stanie środowiska. W roku 1994 powołano Ogólne Forum Konsultacyjne ds. Środowiska.

W jaki sposób, w polskich warunkach, odbywa się transpozycja unijnego prawa i polityki?

Proces dostosowania Polski do wymagań UE w obszarze „środowisko” przebiega dwoma etapami. W pierwszym etapie nastąpiło włączenie przepisów unijnych do prawa polskiego, natomiast drugi etap – trudniejszy – polegać będzie na wdrożeniu zapisanych w prawie wymagań. Będzie to proces zarówno czasochłonny, jak i kosztowny. Wynika to przede wszystkim z konieczności dokonania inwestycji, które pochłoną około 40 miliardów euro do 2015 roku. Wysokie koszty są wynikiem nie tylko opóźnień z okresu do 1989 roku, ale też innego podejścia do spraw ochrony środowiska. W Polsce prawo chroniło dotychczas przede wszystkim zasoby przyrodnicze – przykładem mogą być parki narodowe, rezerwaty przyrody itp. – natomiast prawo unijne koncentruje się na zobowiązaniu użytkowników środowiska, m.in. podmiotów gospodarczych, do bezwzględnego przestrzegania norm emisji szkodliwych substancji. Dużą część tych kosztów będą musiały ponieść polskie samorządy i przedsiębiorstwa. Wdrożenie prawa wspólnotowego w obszarze „środowisko” wiąże się więc z wydatkami tak inwestycyjnymi, jak i pozainwestycyjnymi. Pierwsze związane są z budową oczyszczalni ścieków, systemów kanalizacyjnych, systemów zaopatrzenia w wodę, urządzeń do przeróbki i bezpiecznego składowania odpadów, a także instalacji ograniczających emisję zanieczyszczeń w procesach przemysłowych oraz instalacji wytwarzających produkty o standardach spełniających wymagania określone w przepisach unijnych (np. paliwa płynne, energia cieplna i elektryczna). Wydatki pozainwestycyjne związane są przede wszystkim ze wzmocnieniem instytucjonalnym organów administracji publicznej, z szkoleniami, utworzeniem systemów informatycznych mających na celu zbieranie, przechowywanie i przekazywanie danych, jak też z przygotowaniem planów i programów oraz niezbędnych do ich opracowania – analiz i ocen. Niezbędna jest także ścisła współpraca administracji regionalnej i lokalnej, służb ochrony środowiska, zainteresowanych podmiotów gospodarczych i społeczeństwa. Wypełnianie przepisów unijnych przyniesie istotne korzyści w kwestii ochrony jakości wód w Polsce. Konkretnym tego przykładem niech będzie fakt, że sprostanie zobowiązaniom UE spowoduje poprawę jakości wody pitnej, wód rzek i jezior. Ograniczone zostanie odprowadzanie do wód powierzchniowych substancji niebezpiecznych (m.in. metali ciężkich, związków organicznych). Jednakże, aby do tego doszło, musimy unowocześnić istniejące oczyszczalnie i wybudować nowe. Da to możliwość zatrudniania ludzi, tak w czasie remontów czy budowy, jak i później, kiedy trzeba będzie te oczyszczalnie utrzymywać w ruchu.

Wiele zadań związanych z ochroną środowiska obciąży samorządy. Co może im sprawić najwięcej problemów?

Dla samorządów najtrudniejsze będzie właśnie wypełnianie obowiązków wynikających z wymagań dyrektywy dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez azotany ze źródeł rolniczych i dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. Najważniejsze unijne wymagania stawiane Polsce to obowiązek budowy systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków. Uruchomienie programu inwestycyjnego, który zmodernizuje gospodarkę wodno-ściekową w naszym kraju, może być istotnym impulsem rozwoju rynku pracy. Aby dostosować się do unijnych norm, w ramach tego programu musimy wybudować, rozbudować lub zmodernizować ok. 1,2 tys. oczyszczalni ścieków i poprowadzić ponad 21 tysięcy kilometrów kanalizacji. Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej oraz poprawa jakości wody pitnej są jednym z priorytetów na najbliższe lata. Dodam, że w latach 2004-2006 z unijnego Funduszu Spójności, który będzie współfinansował inwestycje w tym zakresie, Polska może otrzymać 1,860 mld euro. Dodatkowo na inwestycje ekologiczne trafić ma ok. 540 mln euro z funduszy strukturalnych. Oznacza to, że do 2006 roku będziemy dysponować kwotami rzędu 2,3-2,5 mld euro. Nasze główne zadanie to dobre przygotowanie się do ich wydatkowania i stworzenie mechanizmów, pozwalających na zgromadzenie wymaganego wkładu własnego. Niezbędna będzie rozważna i aktywna polityka inwestycyjna gmin. Duży nacisk będziemy musieli położyć na promowanie energii ze źródeł odnawialnych. Samorządy mogą odegrać znaczącą rolę w jej upowszechnianiu, np. wspierać stosowanie źródeł odnawialnych jako nośników energii w placówkach komunalnych, szkołach, urzędach, domach opieki itp. Gminy, które zdecydują się na takie inwestycje, mogą w ten sposób osiągnąć kilka korzyści – zmniejszyć koszty wykorzystania energii, stworzyć nowe miejsca pracy, przyciągnąć inwestorów i zapewnić lepszą realizację lokalnych potrzeb energetycznych. Wykonanie programów dostosowawczych w dziedzinie ochrony środowiska będzie możliwe, gdy zostaną zapewnione dodatkowe środki finansowe na inwestycje proekologiczne ze źródeł krajowych, a później z Funduszu Spójności i funduszy strukturalnych, a także zostanie utrzymany dotychczasowy system finansowania ochrony środowiska, w którym znaczną rolę odgrywają fundusze ekologiczne (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz fundusze wojewódzkie).

Unijne wymagania w zakresie ochrony środowiska są olbrzymim wyzwaniem dla naszego kraju. Jakie korzyści osiągnie Polska dzięki ich realizacji?

Sprostanie wymogom unijnym w zakresie ochrony środowiska wpłynie na poprawę jego stanu w naszym kraju, a przez to na poprawę zdrowia i wydłużenie życia społeczeństwa. Stworzony zostanie nowy „zielony rynek”, jak np. rynek odzysku i recyklingu odpadów, produkcji urządzeń i instalacji ochrony środowiska oraz usług, w związku z czym powstaną sprzyjające warunki do zwiększania zatrudnienia. Szacuje się, że wdrożenie acquis w dziedzinie ochrony środowiska, spowoduje powstanie w ciągu 20 lat około 380 tys. nowych miejsc pracy – w dużej części na obszarach o znacznym bezrobociu. Podniesie się również poziom bezpieczeństwa ekologicznego kraju i powstaną warunki do skuteczniejszej ochrony środowiska. Poprawi się jakość biologiczna zasobów wykorzystywanych w rolnictwie, rybołówstwie i leśnictwie. Miejscowości, które poprawią infrastrukturę wodno-ściekową, zapewnią usługi w zakresie unieszkodliwiania odpadów i doprowadzą do poprawy jakości powietrza atmosferycznego na poziomie lokalnym, będą bardziej konkurencyjne – jako potencjalne tereny dla inwestycji. Istotną korzyścią będzie poprawa międzynarodowego wizerunku naszego kraju. Realizacja programu dostosowawczego w dziedzinie ochrony środowiska powinna przyczynić się także do zmniejszenia strat ekologicznych. Z inwestycji proekologicznych skorzystają zarówno mieszkańcy wsi – m.in.: dzięki rozwojowi infrastruktury komunalnej (np. sieć wodociągowa, sieć kanalizacyjna), racjonalizacji nawożenia, możliwości uzyskiwania dopłat za stosowanie metod produkcji zgodnych z zasadami ochrony przyrody – jak i mieszkańcy miast – dzięki poprawie jakości środowiska, w którym żyją. Dzięki wdrożeniu standardów środowiskowych UE podmioty gospodarcze uzyskają dostęp do rynku europejskiego, a dzięki modernizacji technologii ich wyroby staną się na tym rynku bardziej konkurencyjne.

Rozmawiał SG

• Informacje o Ministerstwie Środowiska